Σάββατο 28 Νοεμβρίου 2015

Το γεφύρι του Παραπορτιού Χώρας



 Το γεφύρι όπως είναι σήμερα. Τα νερά που περνούν κάτω απ΄ αυτό, είναι ελάχιστα. Η κοίτη του ποταμού έχει μετατοπισθεί αρκετά δεξιώτερα.

H Άνδρος νησί με άφθονα νερά, ρέμματα και ποταμούς έχει πάνω από 60 γεφύρια, τα 55 από τα οποία κατέγραψε η καθ. αρχιτέκτων κ. Αικ. Ρεβιθιάδου στο πρόσφατο βιβλίο της «Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου» (εκδ.Καϊρείου). Η κ. Ρεβιθιάδου παρατήρησε και εντόπισε στον πρώτο αξιόπιστο χάρτη της Άνδρου, που έκανε ο Andre Thevet λίγο πριν το 1552,  ότι ο τελευταίος είναι και ο μόνος ο οποίος κατέγραψε τότε 9 γεφύρια, τα σημαντικώτερα της Άνδρου, κατά την γνώμη του, την εποχή εκείνη.* Από τα 80 (και πλέον) γεφύρια που συναντά κανείς σήμερα, αυτονόητο είναι ότι τα περισσότερα είναι νεώτερα, μερικά των οποίων του 20ου αι. Κάποιa όμως, πολύ λίγα, είναι παλαιότατα.


 Ο χάρτης του Andre Thevet. Εκπονήθηκε πριν το 1552.  Η κυρία Ρεβιθιάδου εντόπισε σε αυτόν αποτυπωμένα εννέα γεφύρια. Με το κόκκινο βέλος σημειώνεται αυτό του Παραπορτιού. Βέβαιο πρέπει να θεωρείται ότι δεν αποτυπώθηκαν τότε όλα τα γεφύρια της Άνδρου.


 Το γεφύρι που βρίσκεται στο εσωτερικό της κοιλάδας του Παραπορτιού, σε απόσταση αρκετών δεκάδων μέτρων από την σημερινή αμμουδιά προκαλεί μία εύλογη εκ πρώτης όψεως απορία. Κάτω απ΄αυτό δεν περνά παρά ένα μικρό ρυάκι. Η κοίτη του και το πέριξ έδαφος θα ήταν άλλοτε ίσως χαμηλότερα και το γεφύρι λιγώτερο "βυθισμένο". Ο ποταμός άλλαξε όμως κατόπιν πορεία. Ακολούθησε άλλη διαδρομή σε μικρή απόσταση βορειότερά του. Ετσι ο Κ. Εμπειρίκος χρειάστηκε να κατασκευάσει λίθινη τοξωτή γέφυρα το 1853 και κατά το 1886 την αντικατέστησαν τα παιδιά του με γέφυρα από σιδερένια μέλη και μπετόν. Η κτητορική μαρμάρινη πλάκα μνημονεύει το γεγονός των δύο διαδοχικών ανεγέρσεων. Η γέφυρα αυτή δεν σώζεται σήμερα η δε πλάκα είναι πακτωμένη στον τοίχο του διερχομένου αμαξιτού προς Παραπόρτι. (Διερχόμενος κανείς το γεφύρι, αυτό που δεν υπάρχει σήμερα βρισκόταν στον λεγόμενο μουλαρόδρομο που ωδηγούσε -και οδηγεί-στην πλατεία του ΚΤΕΛ.)

Φαίνεται λοιπόν ότι το ποτάμι ύστερα από πολλές φυσικές ή τεχνητές επιχωματώσεις, είχε προ πολλού εκτραπεί βορειότερα και για τούτο κτίσθηκε η γέφυρα του 1853, πάνω στις νέες όχθες. Έτσι το παλαιό γεφύρι για το οποίο κάνουμε λόγο φαίνεται να έμεινε χωρίς ιδιαίτερη χρήση, αφού η κοίτη άλλαξε πορεία.
Ωστόσο το παλαιό γεφύρι χρησιμοποιόταν μέχρι την διάνοιξη του αμαξιτού προς Συνετί (και Κόρθι) από τους Συνετιανούς που πηγαινοερχόταν στην Χώρα. Αυτοί ακολουθούσαν τον μεσαιωνικό δρόμο πού ένωνε το Κάτω με το Πάνω Κάστρο (της Φανερωμένης) και πιο μακρυά διερχόταν από τα Διποτάματα.
Όποιον και εάν ρώτησα για την κατασκευή αυτού του γεφυριού, ουδείς γνώριζε κάτι σχετικό είτε με όνομα, είτε με εποχή, είτε με κτήτορα. Ήταν λοιπόν ένα πολύ λησμονημένης εποχής έργο. Το πρόβλημα προσπελάσεως από την βόρεια στην νότια όχθη της κοίτης του ποταμού του Παραπορτιού είχε λυθεί τουλάχιστον μετά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, το 1853. 

Πότε όμως η ανέγερση του γεφυριού αυτού ήταν ζωτικού ενδιαφέροντος ώστε να μπορέσουμε να το τοποθετήσουμε στον χρόνο;
Για την απάντηση υπάρχουν δύο καθοριστικής σημασίας σημεία που προσδιορίζονται από την χρήση του. Πρώτον ότι ο ποταμός για τον οποίο κατασκευάσθηκε έχει προ αμνημονεύτων χρόνων αλλάξει κοίτη, βορειότερα όπως είπαμε και πάντως πολύ πριν ο Κ. Εμπειρίκος αποφασίσει την ανέγερση του άλλου γεφυριού το 1853. Δεύτερον ότι από κεί διερχόταν ανέκαθεν ο μεσαιωνικός δρόμος ο οποίος μάλιστα βρίσκεται ανερχόμενος το βουνό σχεδόν απέναντι, πολύ κοντά στο κτίριο ιδιοκτησίας Καλλιβρούση (Καρλάκα). Φαίνεται ότι το γεφύρι ανεγέρθηκε σε απώτατη εποχή κατά την οποία ο ποταμός ακολουθούσε ελαφρώς διαφορετική πορεία. Μετά την αλλαγή της πορείας του ποταμού περιέπεσε σε σχετική αχρηστία. Ο Κ. Εμπειρίκος αργότερα και μόνον όταν αναπτύχθηκε η καλλιέργεια κυρίως λεμονιών στον κάμπο ανήγειρε το γεφύρι ώστε να διέρχονται πεζοί και υποζύγια απ΄αυτό. Εκεί κοντά του μάλιστα βρέθηκαν ρεμέτζα (δέστρες) και άγκυρες για τις μεγάλες βάρκες που έφθαναν μέχρι το σημείο αυτό αφού και η θάλασσα ερχόταν πιο μέσα απ΄ότι σήμερα και ο ποταμός παρουσίαζε σχετική πλευσιμότητα. Η ανάμνηση του γεγονότος διατυπώνεται και σήμερα από τους παλαιοτέρους της περιοχής.
Ένα δυσερμήνευτο στοιχείο είναι τούτο. Το γεφύρι έχει και είχε περίπου δέκα σκαλιά ανόδου και αντιστοίχως καθόδου δηλαδή ήταν πολύ λίγο υψωμένο έναντι των δύο παρόχθιων σταθμών. Εάν η κοίτη ήταν (τόσο) ρηχή οι όχθες θα πλημμύριζαν στην παραμικρή νεροποντή και το έργο δεν θα είχε λόγο κατασκευής. Για να ανεγερθεί λοιπόν σημαίνει ότι η διερχόμενη κοίτη ήταν αρκετά βαθύτερη από τις όχθες, σχεδόν ένα αρκετά βαθύ ρέμμα. Μορφολογία δύσκολη όχι μόνο να την φαντασθούμε στον πεδινό αυτό χώρο αλλά και να υπάρχει σε απόσταση τόσο μικρή από την θάλασσα. Αλλά και αυτό το σχεδόν σίγουρο γεωμορφολογικό στοιχείο, της βεβαίας υπάρξεως ρέμματος, δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να επιβεβαιώνει τον απώτατο χρόνο κατασκευής του. 
Έτσι λοιπόν το γεφύρι που μας ενδιαφέρει ανταποκρίνεται σε εποχή πολύ παλαιότερη και μάλιστα ευρισκόμενο στην πορεία του μεσαιωνικού δρόμου, ζωτικής σημασίας αφού ένωνε τα δύο Κάστρα φαίνεται δε ότι αποτελούσε τεχνικό κομμάτι του. Είναι πολύ δύσκολο να προσεγγισθεί ο χρόνος κατασκευής του. 


  Το γεφύρι του Παραπορτιού. Στον Χάρτη του 1552 βρίσκεται όπως βλέπουμε πολύ κοντά στην θάλασσα.

Ανακεφαλαιώνουμε λαμβάνοντας υπόψιν τα έξη κάτωθι στοιχεία, ότι πρώτον ο ποταμός έχει αλλάξει κοίτη σε άγνωστο βάθος χρόνου, δεύτερον ότι οι τουρκικές αρχές ουδέποτε διεξήγαγαν παρόμοια έργα στην Άνδρο. Τρίτον, να σημειωθεί ότι οι κάτοικοι της Άνδρου, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, πολύ φτωχοί αγρότες (μικροϊδιοκτήτες ή κολλήγες) σε όλη την διάρκεια και μέχρι το τέλος της Τουρκοκρατίας, δεν ανελάμβαναν τέτοια έργα όπως έκαναν αλλού στην βορειοδυτική Ελλάδα εύποροι εμπορευόμενοι κατασκευάζοντας γεφύρια με δικά τους έξοδα ή και σπανιώτερα πλούσιες Μονές και αυτά αργά, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Τέταρτον ότι ο Κ. Εμπειρίκος κατασκευάζει γεφύρι το 1853 στο ποτάμι που έχει αλλάξει προ πολλού πορεία τότε μόνον, όταν αξιοποιούνται οι κάμποι για την παραγωγή ξινών, κάτι που λαμβάνει χώραν κατά το πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, πέμπτον, ότι το παλαιό μας γεφύρι βρίσκεται πάνω ακριβώς στον παλαιό μεσαιωνικό δρόμο κάτι που συντείνει στο συμπέρασμα ότι το έργο είναι πολύ παλαιό (και με κάποια επιφύλαξη) της εποχής της Λατινοκρατίας στην Άνδρο. Και έκτον το εξής καταλυτικό νομίζω στοιχείο. Ερχόμαστε στον πολύ ενδιαφέροντα χάρτη της Άνδρου, που ο Αndre Thevet εκπόνησε πριν το 1552. Πρόκειται για ένα από τους εγκυρότερους (για την εποχή του) χάρτες, ο οποίος μεταξύ των άλλων αποτυπώνει εννέα(;) λίθινα γεφύρια της Άνδρου. Το ένα από αυτά βρίσκεται ακριβώς στον ποταμό του Παραπορτιού, σημαντικό αλλά και ευρισκόμενο δίπλα στο Κάστρο και ορατό απ΄ αυτό.


Πρόκειται για το γεφύρι ακριβώς για το οποίο μιλάμε. Είναι πολύ δύσκολο να πω εάν το γεφύρι ξανακατασκευάσθηκε λόγω φθοράς ή καταρρεύσεως, ωστόσο πρόκειται πάντως για το γεφύρι το οποίο ο Thevet ήθελε να αναφέρει λόγω της σπουδαιότητάς του ως τμήματος του δρόμου που ένωνε τα δύο Κάστρα**. 

                                                                             Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                           αρχιτέκτων - ερευνητής

*Σημ. Ο Andre Thevet (Αντρέ Τεβέ) δημοσίευσε τα των ταξιδιωτικών περιηγήσεών του στην Ανατολική Μεσόγειο το 1554 στο Παρίσι υπό τον τίτλο "Cosmographie du Levant", Κοσμογραφία της Ανατολής. Αργότερα ταξίδεψε για παρόμοιους λόγους στην Βραζιλία.

**Σημ. Το γεφύρι του άρθρου μας δεν έχει τα ίδια τεχνικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά που έχουν τα άλλα τρία, σχεδόν πανομοιότυπα γεφύρια, δηλαδή το γεφύρι του ποταμού Άχλα (Βαριδιού)15ος αι, το γεφύρι των Αποικίων 15ος αι και το γεφύρι της Στοιχειωμένης τέλη 16ου αι.  

 

Σάββατο 14 Νοεμβρίου 2015

O Πύργος του Αθηναίου στις Στραπουργιές

Φωτό 1


Το πρώτο μέρος του παρακάτω άρθρου που δημοσιεύω έχει γραφεί από την κυρία Δάφνη Touchais ελληνογαλλίδα, που χρόνια ασχολείται με ιδιαίτερη αγάπη με την έπαυλη του Αθηναίου αλλά και τον ίδιο τον Αθηναίο ως προσωπικότητα. Η κα Δάφνη Touchais κάνει διεθνή καρριέρα ως σοπράνο και έχει εντονώτατη ενασχόληση με τα πράγματα της Τέχνης. Μαγεύτηκε πριν χρόνια από την παρουσία του κτίσματος αυτού, το οποίο με την ακαταμάχητη έλξη, που της άσκησε την ώθησε να ασχοληθεί ερευνώντας το έργο και κατ΄επέκτασιν τον ίδιο τον δημιουργό του. Χάρη στις ακάματες προσπάθειές της για την διάσωση του κτιρίου συνέβαλε, σε ένα βαθμό, στην έγκαιρη αλλαγή της στέγης ώστε η απίστευτη αυτή έπαυλη να μην έχει ήδη μετατραπεί σε ερείπιο. Της δίνω τον λόγο:


Άρωμα Αλεξάνδρειας: Ο Πύργος του Αθηναίου στις Στραπουργιές

Οποιος τον πρωτοαντικρίζει, έτσι όπως ξεπροβάλλει αιφνίδια στη στροφή του λιθόστρωτου δρόμου, κοντοστέκεται και τον χαζεύει. Ο κήπος είναι σαν μια μικρή ζούγκλα που ξεχειλίζει πάνω απ'ο τον μαντρότοιχο και μέσα από τις περίτεχνες σιδεριές της καγκελόπορτας. Πίσω απ'τον τεράστιο κάκτο, ανάμεσα στο φοίνικα και στην αρχοντική αροκάρια, ξεπροβάλλουν υψίκορμα παράθυρα με περίτεχνα διακοσμητικά στολίδια, μια μεγάλη τζαμαρία με μονόγραμμα και τοξωτή στέψη, αρχοντικές γλάστρες με αθάνατους κι ένας απόκοσμος πυραμιδοειδής πυργίσκος... Σίγουρα αυτός ο πύργος θα βρισκόταν εντελώς στο στοιχείο του στη Γαλλική Ριβιέρα ή στο Καρτιέ Γκρέκ της Αλεξάνδρειας των αρχών του 20ου αιώνα. Τί γυρεύει λοιπόν αυτή η μεγαλόπρεπη βίλα εδώ, στη μέση του ταπεινού ορεινού χωριού των Στραπουργιών και γιατί είναι έτσι εγκαταλελειμμένη; Ποιός την έχτισε και γιατί σε τοποθεσία που να την αναδεικνύει τόσο λίγο; Γιατί πράγματι, παρόλες τις μεγαλοπρεπείς διαστάσεις και την εντυπωσιακή εξωτερική διακόσμηση, ωστόσο το κτήριο είναι χτισμένο σε μια πτυχή του βουνού και φαίνεται απο μακρυά από πολύ λίγα σημεία. Πρέπει κανείς να φτάσει σχεδόν μπροστά του για να το δεί. Κι όμως, φαίνεται ότι είναι χτισμένο με πολύ φροντίδα και παρόλες τις επιθέσεις του χρόνου, δεν έχει χάσει τίποτα απ'την επιβλητικότητά του. Αν μη τί άλλο, η γοητεία του είναι ακόμα μεγαλύτερη τώρα που μοιάζει με παραμυθένιο πύργο.








Φωτο 2
Η ανατολική πλευρά της έπαυλης. Το κλιμακοστάσιο έδωσε την 
αφορμή στον αρχιτέκτονα να δημιουργήσει ένα ψηλό "πύργο" να παίξει με τους όγκους και να τον στεγάσει με πυραμιδοειδή σκεπή καλυμμένη αρχικά με χάλκινες πλάκες. Το αποτέλεσμα παραπέμπει σε κεντροευρωπαϊκά πρότυπα. Γύρω του η υπέροχη βεράντα-δώμα, στην οποία ωδηγούσε το κλιμακοστάσιο.   

 Ρωτώντας κανείς, μαθαίνει ότι πρόκειται για τον «πύργο του Αθηναίου». Και τότε παρατηρεί ότι και ο όμορφος λιθόστρωτος δρόμος που τον οδήγησε ως εδώ λέγεται «οδός Αθηναίου»... Στο διάσπαρτο χωριό των Στραπουργιών αυτός ο πύργος αποτελεί μέρος ενός μικρού κτηριακού συμπλέγματος. Από πάνω του ακριβώς βρίσκεται ένα μικρό παρεκκλήσι, το οποίο κατά μια εκδοχή υπάγεται στον πύργο και απέναντι του, στο ισόγειο ενός εκ των σπιτιών, λειτουργούσε κάποτε καφενείο και κουρείο. Η μεγάλη κλίμακά του και η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα γύρω σπίτια και το γεγονός αυτό τον κάνει να φαντάζει σχεδόν παράταιρο κι εξωκοσμικό. Αυτή όμως ακριβώς η αντίθεση είναι και μια απεικόνιση του ανθρώπου που οραματίστηκε κι έχτισε τον πύργο, του Ιωάννη Αθηναίου.

φωτό 3
Η έπαυλη λίγο μετά την ανέγερση της διατηρεί ακόμη την είσοδο στο νότιο μέρος (αριστερά). Η είσοδος πολύ επιβλητική και έκκεντρη κατά τα πρότυπα της art nouveau, που την κατατάσσουν στον αρχιτεκτονικό αυτόν ρυθμό. Η σκάλα φαίνεται να οδηγούσε στην πρώτη εκείνη περίοδο κατευθείαν στον όροφο. Ωστόσο η ανάμειξη στοιχείων όπως ο πύργος του κλιμακοστασίου με την στέγη του, τα διακοσμητικά γύψινα στοιχεία baroque, rococo και νεοκλασσικά μαζί με την λιτότητα του κτίσματος δίνει και ένα βαρύνον στίγμα ύστερου εκλεκτικισμού.

 Ιωάννης Αθηναίος

Ο Ιωάννης Αθηναίος είναι μια μοναδική Ανδριώτικη μορφή που περιβάλλεται από θρύλους και μυστήριο. Σε αυτό συνέβαλαν, η σύντομη διαμονή του στο νησί, η τεράστια περιουσία του, η ιδιαίτερη προσωπικότητα του, τα ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία που έφτασαν ως εμάς και βέβαια ο υπέροχος πύργος του. Για το χωριό και για την κοινότητα υπήρξε τόσο ατραξιόν όσο και εργοδότης κι ευεργέτης. Το νησί της Άνδρου του χρωστάει σε μεγάλο βαθμό την υψηλή ζαχαροπλαστική του παράδοση, αφού ο γνωστός Γαλανός μαθήτευσε πλάι του, στην Αλεξάνδρεια, πριν ανοίξει το πρώτο, ευρωπαϊκών προδιαγραφών, ζαχαροπλαστείο στη Χώρα.

 























Φωτο 4 & 5 
Ο Ιωάννης Αθηναίος σε νεώτερη ηλικία "φτασμένος" όμως οικονομικά. Δεξιά το εσωτερικό του ζαχαροπλαστείου "Αθηναίος" στην Αλεξάνδρεια όπως είναι σήμερα.Οι κολώνες και τα φωτιστικά  χαρακτηριστικά δείγματα art deco. Πάνω από τους καθρέφτες διακρίνονται ξυλόγλυπτες εξάρσεις επίσης art deco.

Ο Ι.Α. γεννήθηκε στα Λάμυρα της Ανδρου γύρω στο 1870 και μεγάλωσε στις Στραπουργιές, στο πατρικό σπίτι που διατηρείται μέχρι και σήμερα, ενσωματωμένο στον σημερινό πύργο. Ο πατέρας του ήταν ξυλουργός. Φοίτησε στο Δημοτικό Σχολείο Λαμύρων αλλά έφυγε μικρός για την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου όπου σπούδασε ζαχαροπλαστική κι εγκαταστάθηκε εκεί μόνιμα. Παντρεύτηκε την όμορφη Κατίνα απο τη Σύρο, με την οποία είχε μεγάλη διαφορά ηλικίας, και την πήρε μαζί του στην Αλεξάνδρεια. Μαζί απέκτησαν τέσσερα παιδιά, την Έλλη, την Άρτεμη, τον Κωνσταντίνο, και το Φρίξο. Στην Αλεξάνδρεια ίδρυσε το ζαχαροπλαστείο  «Pâtisserie Athineos», που εξελίχθηκε σε θεσμό και ήταν από τα πιο ξακουστά ζαχαροπλαστεία και κοσμικά κέντρα της πόλης. Άλλωστε υπάρχει μέχρι σήμερα και διατηρεί το όνομά του και την αίγλη του.

Ο Ι.Α. δεν περιόρισε τις δραστηριότητές του στο χώρο της ζαχαροπλαστικής. Μεταξύ άλλων ίδρυσε εργοστάσιο ψύξης και πάγου στην Αλεξάνδρεια κι έκανε εξαγωγή εμφιαλωμένου νερού Σάριζας στην Αίγυπτο. Χάρη στην ποιότητα των προϊόντων του και τη σωστή διαχείριση των επενδύσεών του απέκτησε μεγάλη περιουσία η οποία του επέτρεπε να κινείται στους υψηλότερους κύκλους της Αλεξανδρινής κοινωνίας και να ζεί άνετα στο Ράσντι, προάστιο της Αλεξάνδρειας, στην άλλη μεγαλοπρεπή του βίλα. Έκανε συχνά ταξίδια στην Ευρώπη αλλά δεν ξέχασε ποτέ το νησί του στο οποίο ερχόταν πλέον για να δεί τους γονείς του και για παραθερισμό. Δε γνωρίζω πόσο συχνά οι δουλειές του του επέτρεπαν να επισκέπτεται την 'Ανδρο, αλλά μπορώ να φανταστώ οτι όπως και οι υπόλοιποι Αλεξανδρινοί, έτσι κι εκείνος απέφευγε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια το καλοκαίρι, καθώς η πόλη γέμιζε παραθεριστές απ'το Καϊρο. Η καλή Αλεξανδρινή κοινωνία περνούσε τους καλοκαιρινούς μήνες στην Ιταλία, στη Γαλλική Ριβιέρα και στην Ελβετία. Ο Ι.Α. σίγουρα θα περνούσε τουλάχιστον ένα μήνα το καλοκαίρι στην Άνδρο. Γενικά μπορούμε να συμπεράνουμε από τον πύργο που χτίζει στις Στραπουργιές, από τις ευεργεσίες του προς την κοινότητα, τα έργα που πραγματοποιεί στα κτήματά του, από τις επενδύσεις του στην Άνδρο και από την επιθυμία του να μεταφερθούν τα οστά του εκεί, ότι ήταν πολύ δεμένος με τον τόπο του.



Μια βίλα Μπέλ Επόκ στην Άνδρο

 Είναι πολύ πιθανό, σύμφωνα με το Ανδριώτικο έθιμο, ότι ως πρωτότοκος γιός, ο Ι.Α. κληρονόμησε το πατρικό σπίτι στις Στραπουργιές. Κάποια στιγμή, αφού είχε πια πλουτίσει στην Αίγυπτο, αποφάσισε να το ανακαινίσει και να το επεκτείνει με προσθήκη. Δε γνωρίζουμε ούτε το όνομα του αρχιτέκτονα ούτε την ημερομηνία ανέγερσης του νέου κτηρίου, αλλά μπορεί κανείς παρόλ' αυτά να συμπεράνει από τη μορφολογία και τη ρυθμολογία του ότι ανεγέρθη γύρω στα 1910.


φωτό 6 
Εσωτερική αυλή στο βόρειο τμήμα με παλιά κληματαριά. Στο βάθος το θεωρούμενο παρεκκλήσιο του πύργου, η Αγία Μονή. 

Η μορφολογία του δεν έχει καμία σχέση με τα γύρω κτίσματα του χωριού.
Ο Ι.Α. φέρνει στο νησί την υψηλή αισθητική που χαρακτηρίζει την Αλεξάνδρεια της εποχής, και την αριστοκρατική φινέτσα του κοσμοπολίτικου αυτού αστικού κέντρου γνωστό ως το « Παρίσι της Ανατολής». Διαλέγει μεν ως τοποθεσία το χωριό του κι όχι τη Χώρα, αλλά τόσο η κλίμακα του κτηρίου όσο και οι αρχιτεκτονικές και διακοσμητικές του αναφορές είναι καθαρά Ευρωπαϊκές. Έχει επιπλέον την οικονομική ευχέρεια να το τροποποιήσει πολλές φορές μέχρι να μείνει πλήρως ικανοποιημένος και να το εξοπλίσει με τις πιο σύγχρονες ανέσεις της εποχής, η πιο χαρακτηριστική των οποίων ήταν μια γεννήτρια ηλεκτρικού ρεύματος.

Το κτήμα μέσα στο οποίο βρίσκεται ο πύργος έχει έκταση πέντε στρεμμάτων, με θέα κάτω προς όλη την πλαγιά, τη Χώρα και τη θάλασσα. Το σπίτι είναι «στριμωγμένο» στη βορειοδυτική γωνία του κτήματος, εκεί που διασταυρώνονται δύο λιθόστρωτοι δρόμοι. Είναι διώροφο αλλά λόγω κλίσης του εδάφους ο πρώτος όροφος βρίσκεται κάτω από το ύψος του δρόμου, στο πίσω μέρος του σπιτιού. Δίπλα στο σπίτι, μια μικρή αποθήκη στεγάζει την ηλεκτρική γεννήτρια, λίγο παραπάνω βρίσκεται η χαβούζα και στην άλλη άκρη του κτήματος υπάρχει ένα μικρό σπιτάκι του οποίου τη χρήση δε γνωρίζω (στο τοπογραφικό αναγράφεται ως «σταύλος» αλλά μάλλον ο σταύλος ήταν σε άλλο χτήμα).

Το κυρίως κτήριο (798 τ.μ.) αποτελείται ουσιαστικά από δύο μέρη, το παλιό πατρικό σπίτι, που είναι σκεπασμένο με κεραμοσκεπή και τη νέα προέκταση που καλύπτεται με δώμα. Η προέκταση έχει αγκαλιάσει και ενσωματώσει το πατρικό σπίτι. Τα δύο αυτά μέρη έχουν συνδυαστεί αρμονικά, ώστε να φαίνονται ως ένα ενιαίο μορφολογικά κτήριο. Τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του πύργου είναι το προεξέχον κυρίως κλιμακοστάσιο στην κύρια όψη, προστατευμένο από τζαμαρία, ο πλαϊνός πολυγωνικός πυργίσκος με την εντυπωσιακή πυραμιδοειδή στέψη κι ο κομψός τζαμωτός φωταγωγός, ο οποίος δημιουργήθηκε για να φωτίσει τους χώρους του πατρικού σπιτιού των οποίων τα παράθυρα καταργήθηκαν. Δύο μικρά μπαλκόνια και μία σκεπαστή αυλή με κληματαριά πλαισιώνουν το κτίσμα.


 

φωτό 7 
Αριστερά ο πύργος του κλιμακοστασίου με την ιδιαίτερη στέγη του, απ΄αυτόν έφτανε κανείς στην βεράντα με την υπέροχη θέα. Η κεραμοσκεπή καλύπτει ένα μέρος της έπαυλης, που αντιστοιχεί στο παλαιό κομμάτι του πατρικού σπιτιού και είχε τον ξύλινο τζαμωτό φωταγωγό που φαίνεται μπροστά από την αροκάρια.

 Η είσοδος στον κήπο γίνεται από περίτεχνη καγκελόπορτα, στη συνέχεια τις οποίας υπήρχε κάποτε σκεπαστή αλέα και κιόσκι. Μια μεγαλόπρεπη μαρμάρινη σκάλα, προστατευμένη από πύργο με τζαμαρία, οδηγεί στον πρώτο όροφο, στον ευρύχωρο χώρο υποδοχής όπου ακόμα σώζεται το portemanteaux στο οποίο κρεμούσαν τα καπέλα κι άφηναν τα μπαστούνια, τις ομπρέλες και τα παρασόλ. Ακτινωτά απο τον χώρο υποδοχής, ανοίγουν το κυρίως υπνοδωμάτιο, η σάλα με το πιάνο, ο διάδρομος που οδηγεί στην τραπεζαρία και τους βοηθητικούς χώρους (τουαλέτα, μπάνιο, κουζίνα) κι ο διάδρομος που οδηγεί στα υπόλοιπα υπνοδωμάτια και στη βιβλιοθήκη. Χαρακτηριστικό της εσωτερικής διαρρύθμισης είναι οτι, αντίθετα με αυτό που συνηθιζόταν στις επαύλεις της εποχής, στον ίδιο όροφο συνυπάρχουν οι χώροι υποδοχής, τα υπνοδωμάτια και οι βοηθητικοί χώροι.

 Τα ταβάνια είναι στολισμένα με περίτεχνα γύψινα διακοσμητικά στοιχεία, ταινίες και ροζέτες στο κέντρο του ταβανιού που πλαισίωναν τους πολυελαίους. Οι πόρτες, τόσο της σάλας όσο και της τραπεζαρίας είναι διακοσμημένες με όμορφους θυρεούς που απεικονίζουν αλληγορικές γυναικείες μορφές. Σύμφωνα με την παράδοση, το δάπεδο του σαλονιού και των υπνοδωματίων είναι στρωμένο με ξύλινο παρκέ, ενώ τα υπόλοιπα δωμάτια είναι στρωμένα με όμορφα τσιμεντοπλακάκια. Έμφαση έχει δωθεί στην οικονομία του χώρου και σε κάθε υπνοδωμάτιο, καθώς και στον βοηθητικό διάδρομο, υπάρχουν εντοιχισμένες ντουλάπες. Το σπίτι δεν είχε κεντρική θέρμανση αλλά μόνο μια σόμπα, του περίφημου τύπου Salamandre, εντοιχισμένη  στην  τραπεζαρία.  Στο  ισόγειο  στεγάζονται  οι  χώροι  αποθήκευσης,  τρία υπνοδωμάτια
υπηρεσίας, ένα δεύτερο μπάνιο, μια δεύτερη τουαλέτα, καθώς και την παλιά κουζίνα. Πλαϊνός πυργίσκος στεγάζει τη δεύτερη σκάλα που ενώνει το ισόγειο με τον όροφο και το βατό δώμα.
 Πρέπει να φανταστεί κανείς ότι κάποτε το σπίτι ήταν γεμάτο βαρύτιμα έπιπλα και φωτιστικά, καθρέφτες με χρυσοποίκιλτες κορνίζες, πίνακες και χαλιά. Δυστυχώς τα περισσότερα απ'αυτά έχουν εξαφανιστεί, θύματα της φθοράς του χρόνου ή των κλοπών. Στο ισόγειο έμενε μόνιμα ο επιστάτης ο οποίος επέβλεπε και συντηρούσε όχι μόνο το σπίτι και τον κήπο αλλά και την ηλεκτρική γεννήτρια και τις δουλειές στα κτήματα. Πράγματι, ο πύργος δεν ήταν μια απλή καλοκαιρινή κατοικία αλλά, σε συνδυασμό με τα γύρω κτήματα τα οποία σιγά σιγά είχε αγοράσει ο Ι.Α. ήταν ένα κέντρο οργανωμένης αγροτικής παραγωγής που λειτουργούσε όλο το χρόνο. Στα χτήματα του Ι.Α. δούλευε κάποτε ολόκληρο το χωριό κι έβρισκε δουλειά όποιος ήταν πρόθυμος να εργαστεί. Παρήγαγαν μεταξύ άλλων κρασί (βρέθηκε μπουκάλι «οίνος Άνδρου κτημάτων Ιω. Δ. Αθηναίου» με ημερομηνία 1911), μέλι, λάδι, φρούτα, αμύγδαλα και κουκουνάρια.

Όταν ερχόταν ο Ι.Α. στην Άνδρο, πομπή ξεκινούσε απ'το λιμάνι για το χωριό με μουλάρια και Αφρικάνους βαστάζους οι οποίοι εντυπωσίαζαν και φόβιζαν τους ντόπιους. Αλλά σίγουρα το πιό εντυπωσιακό ήταν το ηλεκτρικό φως. Ο πύργος του Αθηναίου είναι το πρώτο ιδιωτικό κτήριο του νησιού που απέκτησε δική του γεννήτρια και φωτίστηκε με ηλεκτρικό. Το βράδυ, οι κάτοικοι και ιδιαίτερα τα παιδιά, μαζεύονταν στο δρόμο που έχει θέα το πίσω μέρος του πύργου για να χαζέψουν “τα φώτα” και να παρακολουθήσουν ενίοτε ταινίες κινηματογράφου που προβάλλονταν στο fumoir, μπροστά στη βεράντα.

φωτό 8
Άποψη της έπαυλης χαμένης σαν σε εξωτικό κήπο που την κάνει ακόμα πιο παραμυθένια.


 Επίλογος

Ο Ι.Α. πέθανε ξαφνικά, το 1937, στην Αλεξάνδρεια. H Κατίνα, η σύζυγός του, αφότου γύρισε οριστικά απο την Αλεξάνδρεια κι εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, ερχόταν ταχτικά στην Άνδρο, άνοιγε το σπίτι και λειτουργούσε τη γεννήτρια, μέχρι το θάνατο της, το 1966. Τα παιδιά τους είχαν σχεδόν όλα εγκατασταθεί στο εξωτερικό, ο Φρίξος στην Αυστραλία, ο Κωνσταντίνος στο Λος Άντζελες και η Έλλη στη Νότιο Αφρική. Οι δύο κόρες, συνέχιζαν πότε πότε να επισκέπτονται το νησί αλλά παρόλο που αγαπούσαν και φρόντιζαν το σπίτι, ωστόσο για πρακτικούς λόγους, όποτε έρχονταν στην Άνδρο έμεναν στο ξενοδοχείο Αίγλη, στη Χώρα. Δυστυχώς, κανένα απο τα παιδιά δεν απέκτησε απογόνους, έτσι λοιπόν σιγά σιγά η περιουσία πέρασε σε «ξένα» χέρια. Σήμερα ο πύργος ανήκει σε δύο διαφορετικούς φορείς.  Η διπλή αυτή διαχείρηση, απο το 1985 και πέρα, δυστυχώς δεν διευκόλυνε ούτε τις απαραίτητες επεμβάσεις ούτε την πώληση του πύργου. Έτσι λοιπόν σιγά σιγά περιήλθε σε εγκατάλειψη και παρ'όλες τις στερεώσεις που έγιναν κατά καιρούς (μόνωση του δώματος, στερέωση της σκεπής) η κατάστασή του επιδεινώνεται αισθητά κάθε χρόνο.
Σήμερα, η θέα του πύργου, μαζί με περιέργεια και θαυμασμό, προκαλεί θλίψη και απορία. Σίγουρα είναι κρίμα να χαθεί ένα κτήριο τόσο ενδιαφέρον από αρχιτεκτονική άποψη για την Άνδρο και ολόκληρο τον Ελληνικό χώρο, αλλά και που συνδέεται τόσο δυνατά με τη σύγχρονη ιστορία της κοινότητας, με τη σύγχρονη ιστορία της Μεσογείου, και με την ιστορία της Ελληνικής διασποράς. Είναι κρίμα γιατί αυτός ο πύργος αποτελεί «φόρο τιμής» στην Άνδρο από έναν Έλληνα επιχειρηματία ο οποίος άρχισε από το
τίποτα κι έφτασε το όνομά του να συνδέεται με το άκρον άωτον του εκλεπτυσμένου γούστου και να ταυτίζεται με την κοσμική ζωή της Αλεξάνδρειας απ'το 1900 μέχρι και σήμερα. Ο πύργος των Στραπουργιών δεν είναι μόνο απόηχος μιας χαμένης εποχής, είναι μια εύθραυστη αλλά ζωντανή έκφραση του ονείρου που εκπλήρωσε ο Ι.Α. πρίν από ένα αιώνα. Αν χαθεί ο πύργος θα χαθεί και η μνήμη. Ελπίζω να βρεθεί σύντομα κάποιος που να οραματιστεί ένα μέλλον για το μοναδικό αυτό κτήριο και να πραγματοποιήσει τη διάσωσή του.
                                                                 Παρίσι 10/11/2015                                                                    Δάφνη Touchais



φωτό 9 
Συνάντηση τεσσάρων συμμαθητών στην έπαυλη του Αθηναίου στην Αλεξάνδρεια. Ο Αθηναίος -άκρο δεξιό- είναι ήδη επιτυχημένος επιχειρηματίας.

Θέλω να προσθέσω λίγα λόγια στα παραπάνω άρθρο της κ. Δάφνης Τouchais:
Η οικογένεια του Αθηναίου είναι παλαιά στην Άνδρο και κατά πάσαν πιθανότητα έρχεται στο νησί προερχόμενη από την Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο Αντώνης Αθηναίος εμφανίζεται ως γραφεύς ταυτόχρονα με τον νέο γοβερναδόρο, που τοποθέτησαν οι Τούρκοι στην Άνδρο μετά το 1579, Αντώνη Καβαλούρη, αγνώστου προελεύσεως, πιθανά όμως πρόσωπο σχετιζόμενο με αυτόν. Από το 1581-1583 ο Αντώνης Αθηναίος ή Αντώνης εξ Αθηνών, άλλοτε γραφεύς άλλοτε (αξιόπιστος) μάρτυρας εμφανίζεται σε τέσσερα δικαιοπρακτικά έγγραφα.  Εξακολουθεί να εντοπίζεται και σε άλλα έγγραφα. Δεν είναι άρχοντας που ήρθε στην Άνδρο επί Τουρκοκρατίας όπως οι Παλαιολόγος και Κονδύλης. Το 1670 (πιστεύω ότι πρόκειται για την ίδια οικογένεια) δεν διαμένουν στο Κ.Κάστρο όπως κάνει το σύνολο των αρχόντων. Είναι οικογένεια εφημερίων από πατέρα σε γιό στον ναό της Παναγίας Μεσαθουρίου (παπά-Νικολός, παπά- Γιάννης, Μιχάλης, Γιώργης). Η ίδια οικογένεια εμφανίζεται αδιάλειπτα κατά τους επόμενους αιώνες στην ίδια ευρύτερη περιοχή.  

Δύο απαραίτητες παρατηρήσεις. Πρώτη ότι ο «πύργος» κτίσθηκε πάνω και σε επέκταση παλαιοτέρου κτίσματος πιθανά πύργου, η τοιχοποιία του οποίου διατηρείται σε τμήμα του ισογείου. Δεύτερη, ότι το παλαιότατο εκκλησάκι θεωρείται παρεκκλήσιο της έπαυλης επειδή βέβαια από παλαιότερα ήταν παρεκκλήσιο κάποιου ερειπίου πύργου του οποίου έγιναν κύριοι οι Αθηναίοι σε χρόνο άγνωστο.

φωτό 10
Νεοκλασσικά στοιχεία στο άνω μέρος της αρχικής εισόδου. Σήμερα έχει κλείσει με την εντυπωσιακή τζαμαρία που μας κρύβουν οι κάκτοι. Τα αρχικά του Ι.Αθηναίου πλαισιωμένο σε νεοροκοκό διακόσμηση. Στην στέψη των στηθαίων οι τέσσερις κλασσικές γλάστρες με τους αθάνατους.

φωτό 11
Πάνω και κάτω νεοκλασσικά διακοσμητικά στοιχεία πάνω απο τα παράθυρα και κάτω από τον γείσο της στέγης, αντίστοιχα ψευδοφουρούσια (κάτω) σε νεοαναγεννησιακό ύφος με έντονες αρχαιοελληνικές επιρροές. Επάνω αριστερά, διακρίνονται οι υδρίες του στηθαίου του δώματος.


φωτό 13
Ο Αθηναίος κτίζοντας την έπαυλη διατήρησε το παλαιό κτίσμα όχι από λόγους οικονομίας, πιστεύω, αλλά από λόγους μόνον συναισθηματικούς και ανταποδοτικής εκτιμήσεως και αναδείξεως Αθηναίου-Στραπουργιών και Στραπουργιών-Αθηναίου**. Έχει μία σχεδόν ψυχαναλυτική σχέση με το χωριό του ως παιδί προς την μητέρα του, απολύτως θετική. Έτσι αυτό που ονειρεύεται και ονειροπολεί, το μετουσιώνει σε πραγματικότητα μέσα από την γνωριμία του με την κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια και τα εντυπωσιακά μεγαλοαστικά σπίτια της πόλεως που τον ανέδειξε. Τοποθετεί με ευγνωμοσύνη την απίθανη αυτή έπαυλη «φέρνοντάς» την από κεί που την εμπνεύσθηκε και την πόθησε στον τόπο που τον γέννησε, ως δώρο ή ως αντίδωρο.
Επιλέγει λοιπόν ένα αρχιτεκτονικό τύπο που κινείται μεταξύ ύστερης art nouveau (πρώτη μεγαλοπρεπής έκκεντρη είσοδος) και εκλεκτικισμού με πολύ λιτή νεομπαρόκ εμφάνιση και νεοροκκοκό διακοσμητικά επιμέρους στοιχεία. Όλα όμως δοσμένα με μέτρο.Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό όταν μέσα στο ανδριακό κατάφυτο τοπίο της Άνδρου ξεπροβάλλει αυτό το αναμφίβολα καθόλα λαμπρό αρχιτεκτόνημα. Δεν σοκάρει και σίγουρα δεν ενοχλεί. Δένει με το τοπίο σαν παραμύθι, σαν μαγεμένος ή και αποκαλυπτικά μαγευτικός τόπος. Ο Αθηναίος αποκατέστησε την επιθυμία του και κέρδισε το στοίχημα να φτιάξει το ονειρικό σπίτι στον τόπο που πρωτοαντίκρισε το φώς. 

 φωτό 14
Στο κέντρο της διακόσμησης διακρίνεται πρόσωπο που παραπέμπει σε αρχαία θεότητα.

Και μία τελευταία ανεκδοτολογική πληροφορία. Ο Αθηναίος είχε υιοθετήσει την γαλλική ζαχαροπλαστική (χωρίς όμως τις ποικίλες τάρτες), ώστε να έχουν την προτίμηση του συνόλου των εκεί ξένων εργαζομένων. Φρόντιζε πάντα τα γλυκά του να είναι φρεσκότατα. Κυρίως όμως να τα έχει έτοιμα την ώρα που έκαναν διάλειμμα οι εργαζόμενοι στο τόσα γραφεία του κέντρου της Αλεξάνδρειας. Επίτηδες λοιπόν έφτιαχνε πάντοτε γλυκά σε κάπως μικρότερη ποσότητα από τον αριθμό των πελατών του. Έτσι δημιουργούσε μία μόνιμη ζήτηση καλλιεργώντας ένα αίσθημα «στέρησης» σε αυτούς που δεν είχαν προλάβει. Είχε αναγάγει τα γλυκά του, για αυτόν που ίσως δεν έφτανε έγκαιρα, σε επιζητούμενο και ανεκπλήρωτο αντικείμενο πόθου….. 

                                                                                                         14-11-2015                                                                                                   Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                                                 αρχιτέκτων-ερευνητής

       φωτό 15   Αλεξάνδρεια, η επιγραφή της εισόδου του ζαχαροπλαστείου σήμερα.

 * Σημ. Βλ.Δ.Πολέμη «οι αφεντότοποι της Ανδρου» Πέταλον παρ.2 έγγραφα    25,26,27,28). Πρόκειται για τον Αντώνη Αθηναίο ή Αντώνη εξ Αθηνών                     ** Σημ. Ο Αθηναίος πλην τών άλλων αγαθοεργιών ανήγειρε το Σχολείο των    Λαμύρων.

  Οι λεζάντες όλων των φωτογραφιών του παρόντος άρθρου γράφτηκαν από τον Νίκο Βασιλόπουλο.