To Ξενία της Άνδρου

 Το Ξενία του Κωνσταντινίδη 1958. Είναι ένα πολύ κομψό κτίριο. Η αρχιτεκτονική μελέτη παίρνει  10 στα 10. Η ένταξή του στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον της Χώρας παίρνει 1 στα 10.

Στην δεκαετία του 50 δημιουργήθηκαν  δύο καινοφανείς  καταστάσεις.

Πρώτον, με την αυξανόμενη ευμάρεια της Δυτικής Ευρώπης αυξανόταν ραγδαία ο τουρισμός και στην Ελλάδα τα αντίστοιχα καταλύματα ήταν περίπου 100 χρόνια πίσω, μία κυριολεκτική ντροπή. Ο Κ.Καραμανλής απεφάσισε να κάνει μέσω του κράτους εκείνο που μέχρι τότε δεν κατόρθωνε η ιδιωτική πρωτοβουλία. Μέχρι εδώ όλα καλά. Ανέθεσε λοιπόν εν λευκώ αποκλειστικά στον σημαντικό αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη την εκπόνηση όλων των μελετών, για όλα τα Ξενία της Ελλάδος. (Εδώ τα πράγματα δεν νομίζω ότι είναι καλά, ο ίδιος αρχιτέκτων για όλη την Ελλάδα…).

Δεύτερον, επικρατεί απ΄άκρου σ΄άκρον η λογική της αντιπαροχής συνοδευόμενη από μία μοναδική στην Ευρώπη απαξίωση σε οποιοδήποτε παλαιότερο κτίσμα, οποιασδήποτε μορφής και ρυθμολογίας. Τα διώροφα  ή και πολυώροφα αστικά σπίτια των Αθηνών και της Ελλάδος απαξιώνονται, θεωρούνται ¨παληατσούρες¨ όσοι μάλιστα στην Αθήνα επιμένουν να κατοικούν σε σπίτια και όχι σε διαμερίσματα, λοιδορούνται και θεωρούνται εκπρόσωποι ενός κόσμου που πρέπει υποχρεωτικά να εξαφανιστεί από προσώπου γής. Το αρχιτεκτονικό πρότυπο της πολυκατοικίας επικρατεί απολύτως. Η περιφρόνηση αφανίζει αρχιτεκτονικά διαμάντια μα και το ίδιο το αρχιτεκτονικό και ιστορικό παρελθόν των ελληνικών πόλεων. Γενιές πολιτικών μηχανικών και δυστυχώς αρχιτεκτόνων διαμορφώνονται και «κουνούν το δάχτυλο» στα παλαιότερα οικοδομήματα. Το πρόσχημα της  αρχιτεκτονικής του Bauhaus δεν είναι δυνατόν να εξηγήσει αυτή την περιφρόνηση. Τα αποτελέσματα είναι τραγικά και γνωστά για τις ελληνικές πόλεις που κατάντησαν να στερούνται αρχιτεκτονικού παρελθόντος και ταυτότητας.

Έρχομαι λοιπόν και θέτω δύο καίρια κατά την γνώμη μου ερωτήματα για να τοποθετηθούμε απέναντι στο Ξενία.                                    

1^ον Είναι δυνατόν ένας σημαντικός αρχιτέκτων να εκπονεί μελέτες ξενοδοχείων οφθαλμοφανώς παρόμοιων μεταξύ τους για τόσες πόλεις και οικισμούς της Ελλάδος;  Είναι δηλαδή σοβαρό εκ μέρους του να επαναλαμβάνει έτσι ξεκούραστα παρόμοιες μελέτες;

 2^ον Είναι σοβαρό και νοείται ένας επιφανής κατά τα άλλα αρχιτέκτων να επιβάλλει ένα εντελώς άλλο αρχιτεκτόνημα μεγάλων μάλιστα διαστάσεων-τύπου πολυκατοικίας-σε ένα καταφανώς νεοκλασικών (στην Άνδρο) προτύπων οικισμό, αγνοώντας  επιδεικτικά ολόκληρο το αρχιτεκτονικό παρελθόν του και το ακόμη ζωντανό παρόν του; Το αγνοεί ή το περιφρονεί;                                                           
Είναι ευρέως  γνωστή η επικρατούσα ακραία περιφρόνηση μεγάλης ακαδημαϊκής μερίδας του Πολυτεχνείου για τον νεοκλασικισμό (αλλά και στα ρεύματα του εκλεκτικισμού που αγνοούνται επιδεικτικά), ώστε να γράφει στα παλαιότερα των υποδημάτων του ο Κωνσταντινίδης ό,τι είχε προηγηθεί και να επιβάλλει χωρίς τον παραμικρό σεβασμό ένα τόσο ανοίκειο και αλλότριο οικοδόμημα. Tόσο ξένο με οποιοδήποτε άλλο είχε προηγηθεί. Τόση έπαρση, τόση αλαζονεία, τόση περιφρόνηση δεν γνωρίζω αν δείχνουν μεγάλο αρχιτέκτονα είμαι βέβαιος όμως ότι δείχνουν, ως εκ τούτου, μονομερή επιστήμονα και αμφιλεγόμενο δάσκαλο. (Είναι σαν να θέλεις να αναδείξεις τον Πικάσο και να δείχνεις όσο καλύτερα μπορείς ότι ο Ρέμπραντ ή o Καραβάτζιο  είναι απολύτως απαξιωταίοι.)

 Το Ξενία έπρεπε να διαμορφώνει την εικόνα ενός "κυκλαδίτικου" νησιού με μοντέρνα κτίσματα,  καΐκια, βάρκες και ψαράδες γι'αυτούς που δεν γνώριζαν το παραμικρό από νησιά (σαν  ελληνικό μιούζικαλ της δεκαετίας του '60).

 Υπό την έννοια αυτή το Ξενία συνεργούσε στην αποπροσωπoποίηση την Άνδρου, ενός νησιού με  έντονη αρχιτεκτονική ταυτότητα, που ο Κωνσταντινίδης ήθελε να εξουδετερώσει.

   Το κτίριο που υπήρχε παλαιότερα (Μπειρικαίϊκα) αν και τεράστιο στην πρόσοψη είναι άριστα      ενταγμένο στο αρχιτεκτονικό του περιβάλλον. Η φωτογραφία έχει ληφθεί το 1903. Η εικόνα είναι    σχεδόν ειδυλλιακή. Δεξιά του το κτίριο με την στέγη, ο γνωστός φούρνος του Εμπειρίκου. 

   Προπολεμική φωτογραφία της περιοχής με τα Μπειρικαίϊκα. Το οικοδόμημα αισθητικά άρτιο      στον εμπορικό-αποθηκευτικό ρόλο της περιοχής της Πλακούρας. Θυμίζει το οικοδομικό            εμπορικό μέτωπο του λιμανιού της Ερμούπολης.

  Ακριβώς πάνω από τα Μπειρικαίϊκα και λίγο αριστερά η έπαυλη του Σταμάτη Εμπειρίκου,    χτισμένη με μελέτη του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Μεταξά. Εκλεκτικιστικού στύλ με νέο-  βυζαντινοβενετικά στοιχεία, κτίσμα αλλότριο προς τα νεοκλασικά δεδομένα της Χώρας, γιατί  δεν ξενίζει; γιατί δεν προκαλεί; Ανήκει στην δεύτερη περίοδο της πορείας του Μεταξά ως    αρχιτέκτονα. 

Δεν θα αναφερθώ σε άλλα θεωρητικής φύσεως θέματα για να μην γίνω κουραστικός στο ευρύ κοινό.

Θα καταθέσω μόνον τα εξής τέσσερα στοιχεία.

Α. Το Ξενία (Τρίτων) κτίσθηκε σε οικόπεδο εν μέρει μόνον παραχωρημένο. Ποιο είναι το οικόπεδό του ακριβώς; Από πού αρχίζει και πού τελειώνει; Ποιος είναι εν τέλει ο ακάλυπτος χώρος του οικοπέδου του;

Β. Το Ξενία είναι κτισμένο χωρίς οικοδομική άδεια και ως εκ τούτου είναι  ένα κοινό αυθαίρετο κτισμένο μετά το 1955.

Γ. Το Ξενία είναι κτισμένο εν μέρει σε δρόμο του Ρυμοτομικού της Χώρας. Ως εκ τούτου κρίνεται και είναι κατεδαφιστέο τουλάχιστον ένα τμήμα του, όπως σαφώς ο νόμος ορίζει για όλα, τα σε κοινόχρηστο χώρο, ανεγερμένα αυθαίρετα κτίσματα.

Δ. Ποτέ οι Ανδριώτες δεν αποδέχτηκαν το ακατανόητο τούτο κτίσμα που έγινε σε κακό σημείο και απαίτησε την πόντιση και τοποθέτηση στην αβαθή θάλασσα (μπροστά του ακριβώς) τεράστιων block σκυροδέματος και ακολούθως βράχων που ποντίστηκαν και ρίφθηκαν κακήν κακώς υποβαθμίζοντας ακόμη και το φυσικό τοπίο. (Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα κύματα να σκάνε πιο μακρυά και οι σταγόνες της θάλασσας να ραντίζουν, σχεδόν να λούζουν ολόκληρη την όψη του.)

Φωτογραφία 1.Ο δρόμος της Χώρας για τον Νειμποριό. Δεξιά η έπαυλη Σταμάτη Εμπειρίκου.
Φωτογραφία 2.Στρίβουμε δεξιά για την Πλακούρα ή τον Νειμποριό (άλλοτε).
Φωτογραφία 3. Κατεβαίνουμε προς την ίδια κατεύθυνση.
Φωτογραφία 4.Ο δρόμος έχει καλυφθεί με χώματα και στο βάθος καταληφθεί απο το Ξενία, που εν μέρει χτίστηκε πάνω σ'αυτόν.
Φωτογραφία 5. Η κατάληξη του δρόμου τον οποίο τον Ξενία διέκοψε- στην αρχή του Νειμποριού. Αριστερά φαίνεται το τμήμα εκείνο του Ξενία που είναι χτισμένο επάνω στον δρόμο.

                                                                            Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                        αρχιτέκτων D.P.L.G. - U.P.A.T. 

Νεώτερη Άνδρος -1829 μέχρι σήμερα-

Η ανάρτηση αυτή θα ασχοληθεί με την τελευταία χρονική περίοδο της Άνδρου.

Δεν θα υπάρχουν περιορισμοί στα θέματα και θα περιλαμβάνονται όλες οι εκφάνσεις του βίου της Άνδρου. Σε πρώτη φάση δεν θα χωριστούν οι δημοσιεύσεις σε κατηγορίες. Αυτό θα γίνει αργότερα.

Κάθε ιστορία γενικού ενδιαφέροντος, από φίλους και αναγνώστες, είναι ευπρόσδεκτη και μπορεί να αναρτάται επίσης. Γι αυτό μπορείτε να χρησιμοποιείτε το μέϊλ μου nicosarch@hotmail.com

Τα μεγάλα παλαιά καμπαναριά της Άνδρου

Τα  Αηδόνια το 1841.Διακρίνεται στον κύκλο το καμπαναριό.


Θα ασχοληθούμε με τα παλαιά μεγάλα «πολυώροφα» καμπαναριά της Άνδρου τα οποία ανευρίσκονται άλλοτε μονά, μεμονωμένα εγγύς των ναών άλλοτε διπλά, στην δυτική πλευρά, αποτελώντας ένα ενιαίο σύνολο.

Τα κωδωνοστάσια πρωτοεμφανίστηκαν σ την Ιταλία τον 8^ο αιώνα, η δε θέση τους εδραιώθηκε τον 13^ο αι. ως ζεύγος στην κύρια πλευρά των καθεδρικών κατά κανόνα εκκλησιών. Στο Βυζάντιο εμφανίστηκαν τον 13^ο αι ακόμη μεμονωμένα (Μυστράς κ.α.).

Η Άνδρος που από το 1212(;) περνά στην Λατινική εξουσία ακολουθεί μέχρι τον 16^ο αι. την βραδεία εξέλιξη των ναών που οι Λατίνοι επιβάλλουν συνεχίζοντας την παράδοση του ρυθμού της βασιλικής. Ο καθεδρικός ναός των Λατίνων του Κ. Κάστρου ουδέποτε απέκτησε ¨πολυώροφο¨ κωδωνοστάσιο.

Ωστόσο βέβαιο είναι ότι οι Λατίνοι άρχοντες της Άνδρου ανήγειραν πολυώροφα καμπαναριά στις μεγάλες εκκλησίες τους έστω και σε πολύ περιωρισμένο αριθμό και σε χρόνο μεταγενέστερο.

Ένας από τους πρώτους τέτοιους τύπους είναι ο ναός του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου πλησίον του Πύργου της Αντριάνας (νυν Δ. Κυρτάτα) στις Μένητες. Ο ναός ανεγέρθηκε περιλαμβάνοντας εξ αρχής κωδωνοστάσιο για λόγους μάλλον ιδιαιτέρας θέσεως του ιδιοκτήτη του πύργου κατά την εποχή εκείνη, κατά τα μέσα του 16^ου αιώνα. Σε όλους τους υπόλοιπους πανομοιότυπους ναούς εκεί (Παναγία Βέργη, Παναγία Κουράφι, Αγ. Ιωάννης – Αγ. Φανούριος) τα καμπαναριά είναι μικρά και δεν είναι γνωστό πότε κατασκευάσθηκαν, είναι δε μάλλον πολύ νεώτερα.

Ο χαρακτηριστικός αυτός τύπος είχε συνήθως δύο ή το πολύ τρείς «ορόφους» ήταν τετραγωνικής κατόψεως , με χαρακτηριστικά αψιδωτά ανοίγματα που λειτουργούσαν και ως ανακουφιστικά τόξα.                                                                 

Αυτό όμως που χαρακτήριζε τα κωδωνοστάσια αυτά και τα διαφοροποιούσε από τα αντίστοιχα ορθόδοξα ήταν η απόληξη τους η οποία επανελάμβανε βενετικά πρότυπα υιοθετώντας μία πυραμιδοειδή κατασκευή, στην κορυφή της οποίας τοποθετείτο ο σταυρός. Οι Βενετοί έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση στο στοιχείο αυτό ίσως ως εξέλιξη των οξυκόρυφων απολήξεων της γοτθικής αρχιτεκτονικής, προτού ακόμη επηρεαστούν και υιοθετήσουν τα λεγόμενα βυζαντινοβενετικά πρότυπα με καμπύλες, τρούλους κ.τ.λ.                                                                                            

Ο τύπος του καμπαναριού αυτού υιοθετήθηκε πλήρως στην Άνδρο.

Χαρακτηριστικά αναφέρω την Παναγία της Κατακοίλου με εξαιρετικά παλαιό ¨πολυώροφο¨ πανομοιότυπο καμπαναριό, την Αγία Τριάδα άλλοτε ενοριακή των Τσιπρινιών (το 1670), την Αγ.Ειρήνη στ’ Αμονα κλειού κ.α. Είναι και οι τέσσερις που προανέφερα, δίκογχες και -πλήν της Αγ. Τριάδας- δίκλιτες προωρισμένες για τους καθολικούς άρχοντες και τους ορθοδόξους κολλήγες τους.

Ο τύπος του καμπαναριού αυτού με την βενετική επιρροή, κατέληξε αρχιτεκτονικό ναοδομικό στοιχείο της Άνδρου. 

Απαθανατισμένο από τον Άγγλο αξιωματικό Tower στον έξοχο πίνακα των Αηδονιών κατά το 1841 φαίνεται ένα πολύ μεγάλο παρόμοιο κωδωνοστάσιο (της Αγ. Άννας;) με μία έντονα οξυκόρυφη απόληξη μάλλον παλαιότατο που ανταποκρινόταν στην μορφή που είχε ο ναός πολύ προ του 18^ου αιώνος. Το καμπαναριό αυτό θύμιζε έντονα βενετικό αντίστοιχο. Πρέπει δε να ήταν μεγάλων διαστάσεων, ίσως το μεγαλύτερο της Άνδρου. Δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα και έτσι ένα σπουδαίο στοιχείο της ανδριακής ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς χάθηκε για πάντα.

       Η Αγία Ειρήνη στο Αμονακλειού με το καμπαναριό της.

    Η Παναγία στην Κατάκοιλο με το καμπαναριό της. 15ος αιώνας

    Η Αγία Τριάδα στα Υψηλού(Τσιπρίνια) με παρόμοιο καμπαναριό

               Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος,  'Ανω Μένητες

Το μόνο που σώζεται ευτυχώς ακόμα σε τέτοια παρόμοια διάσταση είναι το αντίστοιχο της Μονής Παναχράντου. Μεγάλο, υψηλό, πενταώροφο λόγω των ορθών -στατικά- διαδοχικών υποχωρήσεων έχει στην κορύφωσή του την γνωστή πυραμιδοειδή απόληξη και τον σταυρό. Αξίζει να σταθούμε στο μοναδικό αυτό μνημείο που συμπυκνώνει το ανδριακό παρελθόν και πλουτίζει ανέλπιστα την Μονή. Το κατώτερο τμήμα του λογιζόμενο ως όροφος στέκει όμορφα δίπλα στα άλλα κτίσματα και τον βράχο. Μετά την πρώτη αυτή στάθμη σε εσοχή που εύστοχα ο δεινός τεχνίτης έδωσε έμφαση τοποθετώντας φτερώματα και κάτω απ’ αυτά προεξέχουσες μικρές πέτρες για να διασκεδάσει, πολύ έξυπνα, τις μεγάλες επιφάνειες, συνέχισε την δεύτερη στάθμη και πάλι πολύ εύστοχα δημιουργώντας τυφλά τοξωτά ανοίγματα και στόλισε τον βόρειο τοίχο δίνοντας παράλληλα στατική  στιβαρότητα στο κάτω τμήμα του καμπαναριού. Στην στέψη αυτή της στάθμης τοποθέτησε ξανά  φτερώματα και αντίστοιχες μικρές πέτρες, Συνέχισε την τρίτη στάθμη σε εσοχή πάντοτε, ώστε κάθε κατώτερη στάθμη να λειτουργεί ως αντηρίδα για την ανώτερη. Σ΄αυτήν που είναι η τρίτη και επειδή πάλι θα ήταν τυφλή για λόγους στατικής επάρκειας, έκανε κάτι μοναδικό, στρογγύλεψε τις τέσσερις γωνίες ώστε οι υπερκείμενες στάθμες να φαίνονται ότι ακουμπούν και εδράζονται σε κολόνες στις οποίες μάλιστα τοποθέτησε και επίκρανα για μεγαλύτερη πιστότητα του έργου του. Στα τυφλά ανοίγματα τοποθέτησε μικρές μαρμάρινες κομψές κολόνες στις οποίες  ακουμπούν μεγάλες σχιστόπλακες, που συνδέουν ορθά τις αντίστοιχες παρειές των ανοιγμάτων. Πάνω από τις σχιστόπλακες συνέχισε την διακόσμηση αλλά και υποβοηθητικά την στήριξη των αψίδων με τρεις μικρές πέτρες μιμούμενος εύστοχα τις διακοσμήσεις των πλέον χαριτωμένων περιστεριώνων της νότιας Άνδρου.

Συνέχισε ο ευφάνταστος αυτός τεχνίτης με την τέταρτη στάθμη αλλά με πραγματικά ανοίγματα πλέον πάντα σε εσοχή έναντι της κατωτέρας, χωρίς πλέον να φοβάται ώστε να μπορεί να τοποθετηθεί εκεί και αντίστοιχη καμπάνα. Τα φτερώματα πάλι λειτουργούσαν ως διακοσμητικό λιτό στοιχείο, οικείο στην καθημερινή αρχιτεκτονική.  Φθάνοντας στην πέμπτη και τελευταία στάθμη, η οποία λόγω των διαδοχικών εσοχών είναι η αισθητά μικρότερη σε διαστάσεις κατάφερε να την εμφανίζει ως την κομψότερη όλων για τούτο και της επιφύλαξε όλα τα διακοσμητικά στοιχεία χωρίς να γίνεται φλύαρος. Στα τοξωτά ανοίγματα τοποθέτησε μικρότερες μαρμάρινες κολόνες, πάνω σ’ αυτές έβαλε σχιστόπλακες οι οποίες εξέχουν και εμφανίζονται ως επίκρανα δίνοντας κλασσική όψη στην υπερκατασκευή με τις καμάρες. Επανέλαβε την διακόσμηση με τις τρεις πέτρες.                                                          

Τέλος πάνω απ΄αυτά δημιούργησε την πυραμιδοειδή τρουλαία απόληξη με τον σταυρό αποτυπώνοντας το σήμα κατατεθέν του τυπολογικά ανδριακού κωδωνοστασίου.

Το πλέον αξιόλογο του τύπου αυτού,καμπαναριό της Μονής Παναχράντου

Ένα αρχιτεκτονικό στολίδι, άξιο μελέτης για τις τολμηρές του  διαστάσεις, την άριστη γνώση της στατικότητας του κτίσματος, την ευφυή χρήση των διακοσμητικών στοιχείων, την θαυμαστή ομολογώ επινόηση των στρογγυλών δίκην κολονών στοιχείων στην μεσαία στάθμη, την λιτότητα του έργου και την άρτια χρήση διακοσμητικών στοιχείων χωρίς πουθενά να φλυαρήσει. Όλα αυτά φωτογραφίζουν φτασμένο τεχνίτη, εξαίρετο γνώστη της ντόπιας αρχιτεκτονικής την οποία έχει απολύτως αφομοιώσει και είναι έτσι βαθύς γνώστης και έμπειρος εκφραστής. Περιττό να πούμε ότι το κωδωνοστάσιο αυτό ανεγέρθηκε σε νεώτερους χρόνους συνέχισε όμως πολύ επάξια την αρχιτεκτονική αυτή ιδιαιτερότητα της Άνδρου.

Δεν γνωρίζω άλλο τόσο πετυχημένο κτίσμα στην Άνδρο που να συμπυκνώνει την ανδριακή αρχιτεκτονική κληρονομιά χωρίς να επαναλαμβάνει κατά τους πλέον κίτς τρόπους τα παρελθόντα αρχιτεκτονικά πρότυπα με τα οποία κατακλύζεται η ελληνική επαρχία και καταστρέφονται οι παλαιές μονές. Για τις νέες δεν συζητάμε, διότι πρόκειται για μνημεία αισχίστης κακογουστιάς και αθλίου αισθητικού επιπέδου που συχνά μιμούνται τις ξερολιθιές κατασκευασμένες από ανίδεους πετράδες και εκφράζουν αναλφάβητους εμπνευστές.

Τα οξυκόρυφα πυραμιδοειδή παλαιά καμπαναριά των Βενετών απετέλεσαν το πρότυπο για μίμηση στους Λατίνους της Άνδρου. Αυτό εξελίχθηκε σε αρχιτεκτονικό τύπο των καμπαναριών της Άνδρου που περιγράψαμε πιο πάνω.(Παρόμοια υπάρχουν, στην Τήνο, στην Ζάκυνθο και σε πολλά άλλα νησιά).

                                                                            Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                         ερευνητής - ερευνητής

Όταν έγραψα το ανωτέρω άρθρο υπήρχε ακόμη στην θέση του το εξαίρετο αυτό καμπαναριό στην Πανάχραντο. Αδυνατώ πλήρως να κατανοήσω την κατεδάφισή του καθώς και οτιδήποτε ανάλογης πρωτοβουλίας κατεδαφιστικό ή ανοικοδομητικό έργο γίνεται χωρίς την παρεμβολή ή και συνδρομή κάποιου γνώστη του αρχιτεκτονικού αντικειμένου και αυτό πέραν της μέριμνας των σχετικών αρχαιολογικών υπηρεσιών.

Ως αρχιτέκτων και Ανδριώτης θλίβομαι βαθύτατα…

Άνδρος της Λατινοκρατίας 1207 –1566 (1579)

Πρόκειται για την περίοδο που Λατίνοι, κυρίως Βενετοί υπήκοοι καταλαμβάνουν την Άνδρο, ιδρύουν ένα κρατίδιο υποτελές στο Δουκάτο της Νάξου, το οποίο με την σειρά του ήταν υποτελές στον Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης.

  Ο Πύργος του Φολερού, πιθανώτατα του Brutto, στο Μεσαθούρι 16ος ή 15ος αιώνας

   Ο γνωστός Πύργος του Αμολόχου. Μεσαιωνικός, εκτεταμένα      επισκευασμένος, ίσως στις αρχές του 19ου αι.

  Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος. Δίκλιτη, δίκογχη16ος αιώνας

   Παναγία Κατακοίλου.Δίκλιτη,δίκογχη .15ος  αιώνας

  Αγία Μονή Μεσσαριάς. Δίκλιτη ,δίκογχη. 16ος αιώνας

   Γεφύρι του Άχλα (Βαριδίου).15ος αιώνας

 Το Πάνω Κάστρο (της Φανερωμένης). Κτισμένο στις αρχές του  13ου αιώνα. Δεξιά στο μέσον της  φωτογραφίας, η θέση της αρχικής πύλης του κάστρου στον Βορρά. Αριστερά, η θέση της μεταγενέστερης πύλης, το Παραπόρτι στον Νοτιά.

Οι Ηγεμόνες της Άνδρου

-Ο Marino Dandolo 1207(;) -1243(;)

-Ο ιδιορρύθμου καθεστώτος Ηγεμόνας Geremia Ghisi Ιερεμίας Γκίζη 1243-1252

-Οι δούκες της Νάξου 1252-1384

-Οι Zen (Gen) 1384-1437

-Oι  Sommaripa 1440-1566 με δύο κλάδους

Από το 1538 αρχίζει η τουρκική επικυριαρχία

-Το 1566 – 1579 περιέρχεται στον Josef  Naci  πορτογαλοεβραίο έμπορο της Κωνσταντινούπολης. Με τον θάνατο του τελευταίου, το 1579, αρχίζει η Τουρκοκρατία της Άνδρου.

Τα ιστορικά 

Ο Δάνδολο μάλλον λίγο πριν τον θάνατό του (το 1243 είναι ήδη νεκρός) έχασε την Άνδρο από τον Ιερεμία Γκίζη, (το ήμισυ μόνον της οποίας απέκτησε ο τελευταίος-μάλλον- ως «επικαρπία» και όχι ως φέουδο). Ο Γκίζη (Ghisi) χάνει την Άνδρο το 1252 λίγο προ του θανάτου του και η Βενετία προσπαθώντας να αποκτήσει τον έλεγχο του νησιού, προβαλλόμενη ως εγγυήτρια, εξουδετερώνει επιδέξια τον Αντρέα Γκίζη κληρονόμο και αδελφό του προηγουμένου. Εν τούτοις οι Σανούδοι Ηγεμόνες της Νάξου, στους οποίους ήταν υποτελής ο Δάνδολο αποκτούν τον έλεγχο της Άνδρου το 1252, έλεγχο που θα διατηρήσουν έως το 1384, οπότε η Άνδρος θα αποκτήσει δικό της Ηγεμόνα στο πρόσωπο του αξιόλογου και δυναμικού Πιέτρο Αντρέα Τζεν. Σημ. 1 
Στα χρόνια πριν τον Τζεν, η Άνδρος πιυανόν δεν είχε μία ενδελεχή φροντίδα και συντήρηση των Κάστρων της. Ενδεχομένως την περίοδο αυτή να ερήμωσε και να εγκαταλείφθηκε το Μέσα Κάστρο ίσως μάλιστα και το Πάνω Κάστρο (ή της Γριάς, ή της Φανερωμένης). Βέβαιο είναι ότι ο Τζεν φρόντισε πλην των άλλων και τα Κάστρα. Το τι ακολούθησε μετά τις δύο καταστροφικές εισβολές των Τούρκων το 1468 και 1470 με τον αφανισμό και εξανδραποδισμό των κατοίκων δεν είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτό αφού στο νησί παρέμειναν μόνον 2.000 κάτοικοι….

Βέβαια δεν υπέφερε μόνο η Άνδρος από τις αδιανόητες καταστροφικές επιδρομές των Τούρκων που διεξαγόταν κατά τον 15^ο αιώνα. Αυτονόητο είναι βέβαια ότι δεν εσφάγησαν μόνον οι Λατίνοι ή οι Βενετοί αλλά και οι ελληνικοί πληθυσμοί των νησιών του Αιγαίου, επειδή ήταν αλλόθρησκοι, γεγονός το οποίο συστηματικά υποβαθμίζεται, σπανιώτατα αναφέρεται και ενδεχομένως υποκρύπτεται σαν να πρόκειται για την ιστορία των Λατίνων και των χώρων τους (σαν να μην αφορούσαν οι παντός είδους περιπέτειες Ιστορία και των Ρωμιών, που σφαζόταν λόγω της θρησκείας τους).

Στην Άνδρο οι Λατίνοι προσπαθώντας να αναπληρώσουν κάπως την δημογραφική ολοσχερή καταστροφή, θα μεταφέρουν Αλβανούς σε δύο φάσεις περίπου το 1420 στον Αμόλοχο και περί το 1470, με μία πρώτη ομάδα, στην Άρνη.

Πάντως  μετά το 1470 εξαφανίζονται από τον Χάρτη αρκετοί οικισμοί της Άνδρου.

Όλα τα ανωτέρω και μετά την εμφάνιση του διαβόητου πειρατή αλλά τότε πλέον στόλαρχου του Τούρκων στο Αιγαίο άλλα νησιά θα υποταχθούν κατόπιν σφαγών και άλλα θα δηλώσουν υποταγή, όπως η Άνδρος το 1538. Πολλοί Λατίνοι άρχοντες έντρομοι θα αλλάξουν δόγμα. Θα γίνουν έτσι Ρωμιοί και θα επιδιώξουν την Τουρκική κατάκτηση…

Το 1566 θα απομακρυνθεί ο τελευταίος Λατίνος Ηγεμόνας της Άνδρου.

Το 1579 η Άνδρος θα γίνει μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όλοι οι χριστιανοί κάτοικοί της θα γίνουν υπόδουλοι (ra’ aya) του Σουλτάνου. Όσο για τα προνόμια των νησιών, αυτά προβάλλονται αρκετά από τους απολογητές της Τουρκοκρατίας ιστορικούς επιστήμονες (sic). Σημ. 2

Οργάνωση και δομές  

Ο θεμελιωτής της Ηγεμονίας της Άνδρου ήταν ο Μαρίνο Δανδολο. Σ΄ αυτόν οφείλεται η ανέγερση των τριών Κάστρων, του Κάστρου του Μαρκοντάντολου, του Κάτω και Μέσα Κάστρου και του Πάνω Κάστρου. Ο δρόμος που συνδέει το Κάτω Κάστρο με το Πάνω Κάστρο είναι ο γνωστός που φεύγει από την Χώρα, περνά από το Συνετί και μέσω των Διποταμάτων έστριβε άλλοτε και κατευθυνόταν στην βόρεια πλευρά του Πάνω Κάστρου. Ο άλλος συνέδεε την Χώρα με το Κάστρο του Μαρκοντάντολου κατευθυνόταν ΒΒΔ περνούσε πάνω από  Μένητες και Πιτροφό (η λεγόμενη Φαρδειά Στράτα), ακολούθως περνούσε κοντά στην Κουβάρα, κατόπιν πλησίον της Κατακοίλου, μετά πάνω από Γαύριο οπότε προχωρούσε προς Μακροτάνταλο για να φθάσει στο εκεί Κάστρο (τον λεγόμενο Πύργο). Άγνωστο πότε δημιουργήθηκε άλλο δευτερεύον οδικό δίκτυο το οποίο συνέδεε σχεδόν όλα τα φέουδα με τις Φαρδειές Στράτες. Αλλά και άλλοι δρόμοι δημιουργήθηκαν εντός των φέουδων αλλά και μεταξύ τους. Γέφυρες πετρόκτιστες με χρήση μπουρσελάνας (pozzalana) ανεγέρθηκαν για ποικίλους λόγους. Το όλο έργο αποτελεί πεδίο έρευνας.... 

Ο Δάνδολο επίσης πιθανώτατα διαίρεσε την Άνδρο σε 12 συν 1 φέουδα.

Από πολιτική και κοινωνική άποψη εφαρμόσθηκε το τιμαριωτικό σύστημα όπως μάλλον ίσχυε ήδη στην Δύση, γνωστή και ως φεουδαρχία. Η γή ανήκε στους μεγαλύτερους ηγεμόνες οι οποίοι απέδιδαν μόνον την χρήση της σε κατώτερους ηγεμόνες με σχέση υποτέλειας και οφειλή σε κάποιο φόρο αλλά και σε παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών στους ανώτερους  άρχοντες. Οι χωρικοί ήταν στο σύνολό τους δουλοπάροικοι (κολλήγες), ανήκαν στην γή που καλλιεργούσαν και απέδιδαν μέρος της σοδειάς αλλά και κτηνοτροφικά προϊόντα, ενώ ήταν υπόχρεοι σε αγγαρείες στους άρχοντες, οι οποίοι ώφειλαν να προστατεύουν την ζωή των τελευταίων, από ποικίλους εχθρούς και ιδιαίτερα πειρατές στην  περίπτωση του ελλαδικού χώρου. Επιστάτες και μικροκαλλιεργητές υπήρχαν αλλά ο αριθμός τους και η προσφορά τους στην παραγωγή παραμένει άγνωστη. Άγνωστο παραμένει επίσης εάν και υπό ποιες προϋποθέσεις δραστηριοποιήθηκαν οι ελάχιστοι εξειδικευμένοι επαγγελματίες όπως σιδεράδες, μυλωνάδες, τεχνίτες σκεπών ή άλλοι. Αν υπήρχαν, θα έπρεπε μάλλον να είχαν εξαρτημένη σχέση εργασίας ή ευκαιριακή, όπως οι γεφυροποιοί ή οι λιθοξόοι και μαρμαράδες. 
Η σηροτροφία βρισκόταν στα χέρια των Λατίνων αρχόντων ενώ η ύπαρξη τεχνιτών για την περαιτέρω δευτερογενή επεξεργασία παραμένει άγνωστη έως μηδαμινή για την περίπτωση της Άνδρου (και όχι μόνον). Οι δε μύλοι επίσης ανήκαν στους άρχοντες. Η ιπποφορβεία επίσης ήταν αποκλειστική τους δραστηριότητα. 

Τέλος, εκτιμάται από την μελέτη των αρχιτεκτονικών λατρευτικών στοιχείων των ναών, από τον γράφοντα, ότι κατά την πρώτη περίοδο, το καθεστώς των Λατίνων αρχόντων ήταν αυστηρό και πάντως αυστηρότερο αυτού της Νάξου. Σημ. 3

                                                                            Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                          αρχιτέκτων - ερευνητής
                                                                           
                   
Σημ. 1 D. JAKOBY "La feodalite en Grece medievale -Les Assises de Romanie" Paris Mouton & Co La Haye 1971 σελ. 273-284

Σημ. 2 Πολλοί και όλο αυξανόμενοι σε αριθμό ιστορικοί επιστήμονες, επιδίδονται τα τελευταία χρόνια σε ένα άνευ προηγουμένου εξωραϊσμό της Τουρκοκρατίας, παραβλέποντας την περίοδο δηλαδή όπου οι Ρωμηοί έζησαν πάμπτωχοι, πεινασμένοι, αγράμματοι, στο έλεος ανύπαρκτων νόμων, στο εξωφρενικής συλλήψεως παιδομάζωμα, στο ολοένα πιο διεφθαρμένο Οθωμανικό καθεστώς, πληρώνοντας φόρο επειδή το κεφάλι τους ήταν στην θέση του(sic), επινοώντας τις εγκεφαλικού μόνον  χαρακτήρα "αυτόνομες κοινότητες" και αποσιωπώντας συστηματικά την θεσμική θέση του υπόδουλου (ραγιά) μία θέση βασισμένη στην άλλη θρησκεία και όχι στην κοινωνική τους θέση. 
Παράλληλα οι ίδιοι υποβαθμίζουν στον μέγιστο βαθμό, ότι αυτοί που θα έπρεπε να στελεχώσουν το νέο ελληνικό κράτος, το 1829, οι απαραίτητα μορφωμένοι επιστήμονες, οι άνθρωποι των γραμμάτων, οι ποιητές κ.α. θα προερχόταν όλοι από τα βενετοκρατούμενα (ή αγγλοκρατούμενα) Επτάνησα είτε από από τις τάξεις των διαβιούντων στην Ευρώπη, όπως λ.χ. οι πρωτεργάτες της ιδρύσεως της Φιλικής Εταιρείας. (Να μην παραλείψουμε τον παλαιότερο Θεοτοκόπουλο, που προήλθε από την βενετοκρατούμενη Κρήτη, η οποία εάν ήταν τουρκοκρατούμενη δεν θα είχε ποτέ γεννήσει ένα τέτοιο ζωγράφο). 
Εκ του οδυνηρού αποτελέσματος ασφαλώς κρίνεται η μαύρη "τύχη" των λαών που κατοίκησαν τον τόπο που κατέλαβαν οι Οθωμανοί. Τα υπόλοιπα είναι εκ του πονηρού...

Σημ. 3 για περισσότερες πληροφορίες βλ. Νίκου Βασιλόπουλου "Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες και φέουδα"  Β΄ Έκδοση 2015 Σ. Γαρυφάλλου 

Βυζαντινή Άνδρος 4ος – 13ος αι.

 Η Βυζαντινή Άνδρος που προηγήθηκε της Λατινοκρατίας. 

 Η θέση αυτή σκοπό έχει να αποκαταστήσει στις πραγματικές της διαστάσεις την σχεδόν απόλυτα σκοτεινή εικόνα που υπάρχει για το νησί μας (που δεν είναι άλλωστε και η μοναδική στον ελλαδικό χώρο) για την χρονική αυτή περίοδο, καταμετρώντας και αναφέροντας τα εξαιρετικά πενιχρά στοιχεία που υπάρχουν για την βυζαντινή Άνδρο που κάλυψε σχεδόν 850 χρόνια. Κυρίως όμως προσεγγίζουμε το θέμα ώστε να συμπληρωθεί η εικόνα του ανδριακού χώρου όπως αυτός έχει δημιουργηθεί κατά την προ της Λατινοκρατίας περίοδο.

Η πρώιμη βυζαντινή Άνδρος εξαντλείται στην φθίνουσα Παλαιόπολη η οποία εξαφανίζεται οριστικά γύρω στον 6^ο αιώνα. Η περίοδος αυτή ερευνάται από την ομάδα της κας Λ.Παλαιοκρασσά. Τα δε αποτελέσματα της ερεύνης βρίσκονται σε εξέλιξη. Εν κατακλείδι λοιπόν έχουμε την πρώτη βυζαντινή Άνδρο που περιορίζεται στην Παληόπολη και το βέβαιο που συμβαίνει είναι ότι ακολουθεί μία καθοδική πορεία, ζώντας στα απομεινάρια της Αρχαίας Πόλεως της Άνδρου μέχρι της πλήρους εξαφανίσεώς της από τον χάρτη του νησιού. (Οι ανακοινώσεις από τις έρευνες της Κας Παλαιοκρασσά αναμένονται πάντα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και τα τελικά πορίσματα θα ακολουθήσουν την απαραίτητη χρονική πορεία τους).

Η Άνδρος της αρχικής παρακμής δεν θα ανανήψει…

Κατόπιν και κατά τους 6 αιώνες βυζαντινής πορείας που θα ακολουθήσουν τα πράγματα είναι από θολά έως απολύτως σκοτεινά, αφορούν δε στην περίοδο που έχουμε καθορίσει ότι θα ασχοληθούμε δηλαδή από τον Μεσαίωνα και εντεύθεν.

Η μελέτη της βυζαντινής Άνδρου καλύπτεται πρωτίστως, κατά την εδραιωμένη συνήθεια των βυζαντινολόγων, από τα λατρευτικά κτίρια. Εν προκειμένω:

Ο Ταξιάρχης της Μεσσαριάς.

Ο Ταξιάρχης της Μελίδας

Ο Ταξιάρχης του Υψηλού

Η Παναγία Μεσαθουρίου 

και ο Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος στο Κόρθι. 
Φέρεται επίσης ο Άγιος Νικόλαος Κορθίου (Άνω).

                                Ταξιάρχης της Μελίδας

                          Ταξιάρχης Υψηλού

                       Ταξιάρχης Μεσσαριάς

 Η Παναγία (Κοίμηση) στο Μεσαθούρι.

                    Άγιος Ιωάννης Θεολόγος ,Άνω Κόρθι

 O Αγιος Ιωάννης Θεολόγος είναι μάλλον του 5ου  ή 6ου αιώνα κάτι που δηλώνει πιθανή κατοίκηση της περιοχής κατά τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια σε περίοδο σχετικής ηρεμίας. Οι υπόλοιπες  εκκλησίες είναι του 12^ου αιώνα, γεγονός διόλου τυχαίο. (Για τον Αγ. Νικόλαο οι γνώμες διίστανται)).                                                                                                    

Επίσης εντοπίσθηκε, από την κα Ανθή Κουτσούκου, πρώιμο βυζαντινό οχυρό, Τετραπύργιο, άνω του Γαυρίου που μάλλον δεν είναι άλλο από το Πάνω Καστρί που είχε εντοπίσει ο Δ.Πασχάλης.

Άλλα στοιχεία άμυνας και οργανώσεως

Η Άνδρος επιλέγεται ως ελάσσονος σημασίας στρατιωτικό κέντρο στην μέση βυζαντινή περίοδο χωρίς αυτό να απεικονίζεται σε κάτι περαιτέρω ούτε να αποτυπώνεται σε κάποια αντίστοιχη ανάπτυξη. Δεν καθίσταται γνωστό σε ποιο σημείο του νησιού βρίσκεται η έδρα αυτού του εφήμερου κέντρου.

Είναι γνωστή η σηροτροφία του νησιού η οποία μεταφράζεται σε παραγωγή πρώτης ύλης και μεταπώλησή της καθώς και δύο επεξεργασμένων προϊόντων. Να σημειωθεί ότι σε καλύτερους καιρούς της σηροτροφίας εντός του ελλαδικού χώρου τα καλύτερα προϊόντα ήταν αυτά της Χίου, τα οποία όμως ουδέποτε υπερέβησαν σε ποιότητα αυτά της Δύσης (Ιταλίας, Γαλλίας κ.λπ).

Έχουν επισημανθεί από τον Πασχάλη αμυντικοί περίβολοι οι οποίοι κατά την γνώμη μου ανάγονται στην μέση(;) βυζαντινή περίοδο. Αυτός του Παλαιοκάστρου (Μπισκοπειό, εκ του επισκοπώ) και ο Κάστελλας άνω του Συνετίου.

Επί πλέον επισημαίνεται από τον γράφοντα ο χώρος του Παληόπυργου στην περιοχή της Κάτω Μελίδας. Πρόκειται για έξαρμα ευρείας εκτάσεως πλάτους σχεδόν 20 μ  και μήκους άνω των 60μ. Η δυτική και νοτιοανατολική πλευρά του έχουν επί τούτου λαξευθεί ώστε να δημιουργούνται κάθετες βραχώδεις επιφάνειες υψηλές έναντι του εδάφους. Στην ανατολική πλευρά διακρίνονται λαξευμένα σκαλοπάτια στον βράχο. Στην πλέον ανώτερη θέση σώζεται υπόλειμμα φράγκικου πύργου 10Χ10μ.

   Ο Παληόπυργος στον Πιτροφό

    Τα κομμένα βράχια ώστε να γίνει η θέση οχυρώσιμη

Διακρίνονται ίχνη σκαλοπατιών

 Οι βάσεις του Φράγκικου Πύργου στο ανώτερο σημείο του Παληόπυργου

Στον ευρύτερο χώρο και κυρίως στα ανατολικά ακίνητα εντοπίζονται στο έδαφος πλήθος σπασμένων αγγείων διαφόρων περιόδων. Κατά την πλησίον διάνοιξη του επαρχιακού δρόμου Χώρας-Γαυρίου (1929) είχαν ανευρεθεί πολλά τεμάχια πηλίνων αγγείων αλλά ακόμη και ακέραια πήλινα σκεύη καθημερινής χρήσεως. Να σημειωθεί ότι προ του 1990 είχε γίνει εισήγηση για χαρακτηρισμό της περιοχής ως αρχαιολογικής αλλά η ενέργεια δεν προχώρησε ώστε να γίνουν αρχαιολογικές έρευνες που θα έδιναν μία αμυδρή τουλάχιστον εικόνα της βυζαντινής περιόδου εκεί, περίοδος της οποίας η εξέταση εξαντλείται στον εγγύς Ταξιάρχη της Μελίδας. Έτσι γνωρίζουμε μόνον τον ναό και τίποτε περισσότερο για τον οικισμό, που ίσως τον δημιούργησε, του οποίου τα προφανή απομεινάρια περιμένουν μάταια. Αναμφίβολα η ανασκαφή εκεί θα έδινε πολύ περισσότερα στοιχεία για την εξέλιξη της ανδριακής ιστορίας, μία εξέλιξη που δεν σταματά κατά την πρώτη περίοδο της Λατινοκρατίας, αφού και ο φράγκικος πύργος το επαληθεύει και η απόδοση του φέουδου της Μελίδας στον Σιμονέτο Δάνδολο κατά το 1343 μας επιβεβαιώνει.

Ως προς την θεωρούμενη πρωτεύουσα της μέσης βυζαντινής Άνδρου, πιστεύω ότι ο γλωσσολόγος Δ.Βογιατζίδης αποδίδει πολύ σωστά την ετυμολογία της λέξεως Μεσσαριά, ως αυτοπροσδιορισμού για την ίδια ως κέντρου και αντιστοίχως την Πίσω Μεριά και την Όξω Μεριά για  αντίστοιχα νότια και βόρεια σημεία της Άνδρου. Άλλο δείγμα βυζαντινής παρουσίας εκεί σημειώνεται για -αλλοτινό- δρόμο, η Ντεμοσιά ή Δεμοσιά, όρο που επιζεί στην Λατινοκρατία αλλά και μέχρι τις μέρες μας. Τίποτε άλλο δεν έχει η Μεσσαριά από την βυζαντινή περίοδό της (πλήν του Ταξιάρχη) που να εμφανίζει έστω και το παραμικρό στοιχείο ευμάρειας ή στοιχειώδους προόδου. Ίσως κάποιοι από τους μικρούς πύργους της Μεσσαριάς να ανάγονται στους χρόνους αυτούς, αν και για τούτο πολύ αμφιβάλλω.

Απέναντι νότια υπάρχει το βουνό Γερακώνας, που παραπέμπει κατά τον Πασχάλη σε ιερακοτροφία, συνοδευόμενο από το επίθετο Γερακάρης στοιχεία καταχωρούμενα στην βυζαντινή Άνδρο των μέσων χρόνων. Πλησίον της Μονής Παναχράντου υπάρχει το τοπωνύμιο Καταφύ (Καταφύγιο) λέξη που παραπέμπει στην προ της Λατινοκρατίας περίοδο. Παρόμοιες απρόσιτες θέσεις ή κατάλληλα διαμορφωμένες υπάρχουν στα Αποίκια και στις Στενιές με το ίδιο όνομα καθοριστικό όνομα: Καταφύ. Στα Αποίκια σε εντελώς απρόσιτο σημείο εντοπίσθηκαν ίχνη αντηρίδας... Μπορώ να επιβεβαιώσω ότι όλες οι ονομασίες και κυρίως η έννοια του καταφυγίου δεν αντιστοιχεί στην κοινωνική και αμυντική δομή της Λατινοκρατίας οπότε οι άνθρωποι κατέφευγαν για να προστατευτούν στου Πύργους των Αρχόντων. Τα τοπωνύμια αυτά αντιστοιχούν στην κοινωνική δομή των προ του 10ου (ή και ακόμη πρωτύτερα) χρόνων της Άνδρου ίσως και στην μετά τις αραβικές επιδρομές περίοδο. Όταν οι άνθρωποι ελάχιστοι και εντελώς απροστάτευτοι κατέφευγαν σε περιτοιχισμένους περιβόλους, όπως προαναφέραμε σχετικά με το αμυντικό οχύρωμα άνω του Γαυρίου ή ο χώρος που προϋπήρξε του Παλιόπυργου στον Πιτροφό-Μελίδα ή στο Παληόκαστρο πάνω από τις Χώνες. 

Το ερώτημα τω πολλών Μονών 
Ως προς την  Μονή Παναχράντου είναι κατά την άποψή μου προγενέστερη όλων των άλλων μονών της Άνδρου με χρονολογία σαφώς προ του 12^ου  αιώνα οπότε εμφανίζεται εκτεταμένη μοναστηριοδομική δραστηριότητα στην Άνδρο. Κατά την γνώμη μου άλλη εξίσου παλαιά Μονή της οποίας τα ελάχιστα υπολείμματα σώζονται ήταν αυτή του Αγ. Γιώργη Φαράλη.

Ο 12^ος αιώνας είναι ο αιώνας των βυζαντινών Μονών στην Άνδρο αλλά γιαυτό θα αναφερθούμε σε άλλη δημοσίευση.

Η μελέτη των ρυθμολογικών, τυπολογικών και επιμέρους διακοσμητικών στοιχείων παρουσιάζει ενδιαφέρον για τους αρχαιολόγους, κινείται δε εκτός από τα κύρια χαρακτηριστικά (π.χ. τύπος τρούλλου) στην τυπολογία της μαρμαρογλυφίας. Συγκεκριμένα προσδιορίζεται η ομοιότητα των ναών της Άνδρου με άλλους ναούς της ελλαδικής επικράτειας και εξ αυτού εικάζεται η επιρροή ή η επαφή με τους τόπους αυτούς. Δεν λαμβάνεται πάντως υπ΄όψιν ότι οι μονές κτίσθηκαν από μοναχούς άλλων τόπων της αυτοκρατορίας, που καταφεύγοντας στην Άνδρο εισήγαγαν και επανέλαβαν αυτά που γνώριζαν και ήταν μέχρι τότε άγνωστα στο νησί. Ως εκ τούτου ήταν πλήρως αποκομμένα απ΄αυτό.  Η επανάληψη τυπολογικών χαρακτηριστικών στους ναούς των μονών που ίδρυσαν στην Άνδρο δεν σημαίνει ότι η ανδριακή κοινωνία είχε οποιασδήποτε μορφής σχέση με τις περιοχές αυτές. Μόνον οι ξένοι μοναχοί που ήρθαν στο νησί έφεραν-επίσης-ξένα συνεργεία εδώ για να επαναλάβουν αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που ενέπνεαν τους ίδιους ή τους μάστορες άλλων περιοχών. Απ' αυτό ούτε συνεπάγεται  ούτε τεκμηριώνεται δηλαδή ότι η ανδριακή κοινωνία είχε οποιαδήποτε σχέση με τους μακρινούς αυτούς τόπους ούτε βέβαια ότι είχε τέτοιας μορφής οικονομική ευρωστία ώστε να αναζητά σε απίθανα μέρη της αυτοκρατορίας μοναχούς και συνεργεία να ανεγείρουν με αλλότρια αρχιτεκτονικά πρότυπα ναούς. Το γεγονός αυτό, δηλαδή η ανέγερση βυζαντινού ρυθμού ναών και οι επαναλήψεις μαρμαγλυπτικών προτύπων από απίθανα σημεία του Βυζαντίου, ήταν έργο αποκλειστικώς των μοναχών, που κατέκλυσαν την Άνδρο του 12^ου αι μεταφέροντας τρόπους ανεγέρσεως και διακοσμήσεως ναών και όχι μιας ευημερούσης ντόπιας κοινωνίας που μάλλον δεν υπήρχε.

Δεν πρέπει λοιπόν επ΄ουδενί  λόγω η πολυπληθής εμφάνιση μονών να θεωρηθεί ότι συνοδεύει ή ότι είναι αποτέλεσμα πλούτου ή κοινωνικής αναπτύξεως της Άνδρου. Η ανέγερσή τους οφείλεται κατά κανόνα σε διωγμένους από τον μικρασιατικό χώρο μοναχούς γεγονός που λαμβάνει χώραν επί Κομνηνών. Η Άνδρος αποτελεί πιθανώτατα ένα φιλόξενο τόπο για τους μοναχούς και για τούτο παρουσιάζεται μία παράλληλη έξαρση της τοιχογραφίας-αγιογραφίας  κατά τον 12^ο αιώνα επίσης. Ο βυζαντινός ρυθμός ¨εισάγεται¨ στην Άνδρο και τούτο δεν θα επαναληφθεί παρά πολύ αργότερα, κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, στα τέλη του 16ου αι. 

Άλλες πιθανές βυζαντινές Μονές
Άη-Γιώργης στην  Βαθειά (Μαίνιτες)
Παναγίτσα στο Γαύριο (πλησίον Σφαγείων). Παρόμοιος με τον ανωτέρω ναός εγγεγραμμένος σταυροειδής άνευ τρούλλου.
Πιθανός αρχικά ο ναός του Παντοκράτορα στις Γίδες. Επισκευάζεται κατόπιν αδείας των Τουρκικών αρχών το 1597. Όλες οι Μονές που επισκευάσθηκαν και ανακατασκευάσθηκαν γύρω στην αρχή της Τουρκοκρατίας (1579) και έως τα μέσα του 17ου αιώνα. Αυτό το τελευταίο δείχνει και επιβεβαιώνει εμμέσως πλην σαφώς την πληθώρα των Μονών, που είχαν ανεγερθεί στην Άνδρο μετά τον 10ο αιώνα και δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να αποτυπώνει την εικόνα ενός μάλλον έρημου τόπου ελεύθερου στις μοναστηριακές εγκαταστάσεις...  

Συμπέρασμα 

Η απογοητευτική κατάσταση με τα μηδαμινά στοιχεία που παρουσιάζει το νησί από την μέση βυζαντινή περίοδο δεν πρέπει να ξενίζει. Το ίδιο ισχύει για μείζονα τμήματα του ελλαδικού χώρου. Απλώς η εδραιωμένη άποψη της παπαρρηγοπουλικής εκδοχής περί της Ιστορικής συνέχειας του Ελληνισμού αποδεικνύεται για πολλοστή φορά έωλη. Φέρει την βυζαντινή Άνδρο να διαδέχεται την ελληνιστική αρχαιότητα σαν μην έχει συμβεί το παραμικρό,* δηλ. να έχει πρωτεύουσα, διοίκηση, ευημερούντες κατοίκους, ειρηνική και άνετη διαβίωση, καλή άμυνα, στρατό και άλλα πολλά που μόνον στο μυαλό των βυζαντινολάγνων υπήρχαν ενώ και αυτός ο όρος βυζαντινός είναι πονηρό δημιούργημα ευρωπαίων ιστορικών του 19^ου αι. ο δε όρος Έλληνας ως εθνοτικού προσδιορισμού, την περίοδο αυτή ήταν παντελώς λησμονημένος. Και για την αποκατάσταση της πραγματικότητας να σημειώσουμε ότι οι κάτοικοι της «βυζαντινής» επικράτειας αυτοπροσδιορίζοντο ως Ρωμαίοι δηλ Ρωμηοί. Ο όρος του Έλληνα θα νεκραναστηθεί με την Εθνική Παλιγγενεσία.

                                                                                Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                             αρχιτέκτων - ερευνητής

*σημ. Το τέλος του αρχαίου κόσμου που λαμβάνει χώραν κατά την εποχή εκείνη είναι η οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική καταβαράθρωση της δυτικής κυρίως ρωμαϊκής επικράτειας, ενώ οι ανατολικές περιοχές της (Μικρά Ασία, Εγγύς Ανατολή) διαφεύγουν και διασώζουν εν μέρει την οικονομική και πολιτική σταθερότητά τους.