Τα έργα των De Camila

                      2^ο μέρος Οικοδομική και ναοδομική δραστηριότητα

        Η είσοδος του Ναού της Παναχράντου με το μαρμάρινο περιθύρωμα.

Μιλήσαμε ήδη για την οικογένεια De Camila ή De Camilo.

Μέσα στα εδάφη που κατείχε βρισκόταν τα ερείπια της παλαιάς βυζαντινής Μονής Παναχράντου στην οποία ο De Camila επέτρεψε την επανασυγκρότηση ή παρώτρυνε ή και χρηματοδότησε περί το 1600 ίσως όμως και κάπως νωρίτερα. Έτσι και κατά τα ειωθότα της φεουδαρχικής δομής της κοινωνίας που ακόμη ίσχυαν προέβη σε μία σειρά από τις κάτωθι κινήσεις.

Τοποθετεί το κατά πάσαν πιθανότητα οικόσημό του στον χώρο της Μονής Παναχράντου και ανεγείρει δύο πανομοιότυπους ναούς σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση, δίκλιτους και δίκογχους για τα δύο δόγματα. Τον ένα δίπλα στο μοναστήρι και τον άλλο στα σημερινά Λειβάδια. Συγκεκριμμένα.

1.Άνω της θύρας εισόδου του ναού της Παναχράντου υπάρχει αέτωμα μαρμάρινο, απλοϊκού ρυθμού μπαρόκ. Το περιθύρωμα της εισόδου όμως είναι παλαιότερο του αετώματος. Στο άνω μέρος του μαρμαρίνου περιθυρώματος υπάρχει στο μέσον θυρεός, όπου το ωοειδές μετάλλιο έχει στο επάνω μέρος σταυρό και στο κάτω τρία τριαντάφυλλα βρίσκεται δε μέσα στο γνωστό μοτίβο αναδιπλουμένων περγαμηνών.Το όλο οικόσημο στεφανώνεται από στέμμα της κατώτερης δυτικής αριστοκρατίας και φέρει χρονολογία 1602.  Πρόκειται για οικόσημο κλασικής δυτικής αριστοκρατικής οικογενείας. Παρόμοιες περιπτώσεις υπάρχουν και αλλού. Στην Άνδρο πανομοιότυπος θυρεός υπάρχει στον Αγ.Ιω. Θεολόγο στην Κατάκοιλο αλλά χωρίς στέμμα! Επίσης το οικόσημο της οικογενείας Καϊρη φέρει η επανανεγερθείσα εκκλησία του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς που κτήτορας και ιδιοκτήτης ευρείας περιοχής είναι ο επίσκοπος Διον. Καϊρης και η οικογένειά του. Στην βενετοκρατούμενη Κρήτη όπου ο φεουδάρχης Καλλέργης εντοιχίζει το οικόσημό του σε εκκλησία (14^ος αι). ώστε να υποδηλώνεται έτσι η άμεση σχέση της με την τοπική αρχοντική οικογένεια. Αλλά και στην Νάξο τα παραδείγματα αφθονούν*. 

Με το επάνω κόκκινο βέλος υποδεικνύεται το νεώτερο υπέρθυρο τύπου μπαρόκ.

Με το κάτω βέλος υποδεικνύεται ο θυρεός του περιθυρώματος.

Η αποτύπωση επί του μαρμαρίνου περιθυρώματος της εκκλησίας της Παναχράντου του θυρεού «φωτογραφίζει» τον φεουδάρχη, (εικάζω μετά βεβαιότητος ότι είναι ο de Camilo, ο οποίος και επέτρεψε την επανεγκατάσταση μοναχών στο παλαιό μοναστήρι αποδίδοντάς τους ίσως και ανάλογη γή). 

Με το κάτω βέλος φαίνονται στο μετάλλειο του θυρεού, τα τρία τριαντάφυλλα και στο επάνω μέρος ο σταυρός.

Με το επάνω βέλος φαίνεται το στέμμα της κατώτερης δυτικής αριστοκρατίας.

2. Όπως είναι γνωστό ο επίσης φεουδάρχης σερ Φιλιππής Πατέ(ριο) ντε Γκριμάλντι, «δωρητής» μιάς αντίστοιχης περιοχής απαίτησε την ανέγερση ειδικού καθολικού προσευχηταρίου στον ναό της Μονής της Αγίας, το οποίο μνημονεύει ο Πασχάλης και υποδεικνύεται από την τελευταία μοναχή. Κατά τον ίδιο τρόπο ο De Camila ανήγειρε τον μικρό ναό του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου πλησίον της μικρότερης τότε Μονής Παναχράντου. Αργότερα με την επέκταση της μονής δυτικά ο ναός βρέθηκε εντός του μοναστηριού. Πρόκειται για κλασσικό ναό δίκλιτο δίκογχο, ανεγερμένο για τα δύο δόγματα ώστε να προσεύχεται ο De Camila. Είναι πανομοιότυπος με τις αντίστοιχες δίκλιτες των Μενήτων, Αγ. Μονής Μεσσαριάς, Ταξιάρχη Χώρας κ.α. Είναι επίσης αναγιογράφητη όπως και οι προηγούμενες και δεν είχε αρχικώς τέμπλο. Έχει μία μόνη είσοδο από τον Βορρά και μία  ιδιαιτερότητα που τον καθιστά διαφορετικό. Η τοξοστοιχία στηρίζεται στον κυρίως ναό σε μαρμάρινη κολόνα αναγεννησιακού νεοκλασικού ρυθμού και όχι σε κτιστό πεσσό όπως όλες οι υπόλοιπες.** 

              Στο δεξιό  μέρος της φωτογραφίας ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

 

      Δεξιά η μεγάλη κόγχη για τους καθολικούς (δηλ. στην ουσία μόνον για τον Δεκαμίλα) αριστερά της η κόγχη για την πρόθεση (υπάρχει η υπόνοια ότι αυτή διανοίχθηκε εξ αρχής ως παραχώρηση εκ μέρους των Δεκαμίλλα προς τους ορθοδόξους μοναχούς). Αριστερά η κόχγη για τους ορθοδόξους και αριστερώτερα, στον βόρειο τοίχο η τοιχοθυρίδα για την πρόθεση των ορθοδόξων.

                

Η ανέγερσή της είναι κάπως μεταγενέστερη έναντι των υπολοίπων και για τούτο ο De Camila επιδιώκει να επιβάλλει το νέο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό που η Αναγέννηση φέρνει στους γύρω Βενετοκρατούμενους τόπους του ελλαδικού χώρου.

Η παραχώρηση εκ μέρους των μοναχών προς τον de Camilo γίνεται μεν με την ανέγερση αυτής της εκκλησίας για να προσεύχεται εκεί κατά το καθολικό δόγμα, αλλά υπάρχει όμως και το ορθόδοξο τμήμα του ναού όπου παρευρίσκονται και συλλειτουργούν και καλόγεροι ως προς το ορθόδοξο δόγμα. Έτσι κτίζεται μία από τις τελευταίες ελληνοφραγκικές (όπως τις ονόμαζε ο Πασχάλης) εκκλησίες.

3. Στον χώρο των Λειβαδίων. Το όνομα των Λειβαδίων είναι νεώτερο. Συχνά αναφέρονται κάτω του Βραχνού το τοπωνύμιο Απασιανό ή Απατζιανό και Μεσανό 16^ος αι. Εκεί πύργος Λατίνου άρχοντα δεν εντοπίζεται που να δικαιολογεί την εγγύς παρουσία  μεγάλης δίκλιτης εκκλησίας για τον καθολικό άρχοντα και τους ορθόδοξους κολλήγες του, όπως ο εντυπωσιακός ναός των Αγ. Πάντων.

Ο παλαιός ενοριακός ναός των Αγ. Πάντων, (8.50Χ12,50) κοινός δίκλιτος δίκογχος με δύο προεξέχοντα του κτίσματος ιερά, είναι όμοιος με αυτούς των Μενήτων, Αγ.Μονής Μεσαριάς κ.α., με είσοδο από τον Βορρά. Επίσης αναγιογράφητη και αρχικώς δίχως τέμπλο. Είναι μεγαλύτερη αλλά ακριβώς παρόμοια με τον Αγ. Ιωάννη τον Θεολόγο της Μ. Παναχράντου. Η τοξοστοιχία που χωρίζει κατά μήκος το εσωτερικό του ναού στηρίζεται όχι σε λιθόκτιστο πεσσό αλλά σε κολόνα μαρμάρινη αναγεννησιακού τύπου κάτι που τονίζει την επιθυμία του κτήτορος για επιβλητικώτερο αποτέλεσμα.*** 
Ο ναός των Αγίων Πάντων δίκλιτος,δικογχός,υψηλός κατά τα καθολικά πρότυπα με είσοδο από τον βορρά όπως και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

Φώτο  Αριστερά  η ανατολική όψη με τις  δυο εξωτερικά παρόμοιες κόγχες(ιερά). Παρά την κατασκευή κεραμοσκεπής η διαχωριστική τοξοστοιχία παρέμεινε. Έχει εντυπωσιακές  καμάρες και την χαρακτηριστική στήριξη σε μαρμάρινη αναγεννησιακού τύπου κολώνα όπως και ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος. 

 Επάνω φαίνονται η μεγάλη δεξιά κόγχη για τους καθολικούς και η αριστερή για τους ορθοδόξους. Αριστερά της δεξιάς κόγχης υπάρχει μεταγενέστερη τετράγωνη τοιχοθυρίδα προσκομιδής μετά την μετατροπή του ναού σε ορθόδοξο, περί τα μέσα του 18^ου αι(;). Αριστερά της αριστερής κόγχης, αυτής που προοριζόταν για τους ορθοδόξους, δεν φαίνεται να υπήρχε πρόθεση αντιστοίχων του ναού διαστάσεων. Υπάρχει εύλογη υπόνοια ότι ο ναός ανεγέρθηκε εξ αρχής δίκλιτος μεν αλλά αποκλειστικώς καθολικός από τον ίδιο τον De Camila. Αυτό συνδυαζόμενο με την ύπαρξη των μαρμαρίνων κολονών που στηρίζουν τις καμάρες και οι οποίες είναι αναγεννησιακού τύπου τοποθετεί την ανέγερση της εκκλησίας στις αρχές του 17^ου αι. 

Οι τοξοστοιχίες αυτές με την μαρμάρινη κολόνα των Αγ. Πάντων και  Ιω. Θεολόγου τοποθετούν τους δύο αυτούς ναούς στις αρχές του 17^ου αι. περί το 1600.

(Υπενθυμίζεται ότι ο Νικολό Ντε Καμίλα είχε κτίσει το 1575 τον ναό της Αγ. Αικατερίνης στην Άβυσσο υπέρ της Καθολικής Επισκοπής).

Ο φεουδάρχης De Camilla ισχυρός ακόμη γύρω στα 1600 επιδιώκοντας να τονίσει την παρουσία του στην περιοχή ως προστάτης των καθολικών της Άνδρου ανήγειρε τους 2 ναούς σύμφωνα με τις νεώτερες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις (με στήριξη μαρμάρινης κολόνας) ούτως ώστε να υπάρχει συνάφεια και έμπρακτη δυναμική επανεμφάνιση στο τιμάριό του.

Ως προς τον ναό των Αγ. Πάντων υπάρχει σοβαρή υπόνοια ότι στα Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 δεν είναι άλλος από τον αναφερόμενο-σ΄αυτά-ναό των Αγ.Αποστόλων ο οποίος είχε εντυπωσιακό αριθμό ενοριτών-φορολογουμένων, 33 έναντι 8 του Σταυρού και 4 του Αγ.Ιωάννου Προδρόμου στο Πέρα Χωριό. Η εκκλησία άλλαξε όνομα πριν το 1721 οπότε αφιερώθηκε εν τω μεταξύ στους Αγ. Πάντες, του ονόματος των Αγ. Αποστόλων δοθέντος σε άλλη γνωστή εκκλησία. Εξ άλλου η ονομασία Λιβάδι τότε γίνεται γνωστή. Ισως επί των ημερών του De Camilo δημιουργήθηκε εκεί οικισμός αφού προηγουμένως τα τοπωνύμια της περιοχής είναι, Αμπατζιανό, Mετζανέτο, Αγ. Απόστολοι, οι απέναντι Σκάφες αλλά απουσιάζει το Λιβάδι ή το νεώτερο Λειβάδια. Προσωπικά πιστεύω ο οικισμός χρωστά την δημιουργία του σε πρωτοβουλίες των De Camila έναντι της Καθολικής Επισκοπής , των αρχών του Ιωσήφ Νάσι ίσως και των Οθωμανών ώστε να επιτρέψουν αυτή την εγκατάσταση. Εάν έτσι συνέβη , τότε αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ως στοχευμένη προσπάθεια των De Camila να «πλησιάσουν» το Κάτω Κάστρο σε δυνατότητες, ισχύ και αίγλη…

Αν λοιπόν το Λιβάδι οφείλει σ΄αυτήν την συγκυρία την γέννησή του, τότε μόνον γίνεται κατανοητός και ο λόγος δημιουργίας του τρίτοξου γνωστού γεφυριού σε τόσο απώτατο χρόνο που άλλος λόγος δεν φαίνεται να υπάρχει εκτός από την πομπώδη διέλευση ενός ισχυρού άρχοντα που θέλει να είναι και να φαίνεται ισχυρός. Ο δε χρόνος δημιουργίας του γεφυριού βρίσκεται μέσα στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 17^ου αιώνα.

Δέκα χρόνια μετά την απογραφή των καθολικών της Άνδρου, όπως είπαμε, συνελήφθησαν από τους Τούρκους και εκτελέσθηκαν δύο μέλη των ντε Καμίλλα, καθώς χαρακτηριστικά διεκτραγωδεί ο καθολικός Επίσκοπος Άνδρου Δομ. Δελλαγραμάτικας το 1634, τα δε πτώματά τους ρίχθηκαν από το παράθυρο του της οικίας του Καδή στον δρόμο, χωρίς κανείς να τολμά να τα μαζέψει.. ****   

Από τότε η οικογένεια εξαφανίστηκε από την Άνδρο.                                                                       
                                                                       Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                   αρχιτέκτων - ερευνητής 

                                                                                   .

*(σημ.Βλ.1^ον  Όλγας Γκράτζιου «Η Κρήτη στην ύστερη Μεσαιωνική εποχή. –Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής εποχής» Παν. Εκδόσεις Κρήτης σελ.120 και 133 και 2^ον Εμμ. Καλλέργη «οικόσημα και τοπωνύμια των Καλλεργών στην Κρήτη» πεπραγμένα του Ζ΄Διεθνούς Κρη τολογικού Συνεδρίου – Ρέθυ μνο 1991» τ. Β1 Ρέθυμνο1995 σ.307-11 και 3^ον Ιάκ.Ναυπλιώτη-Σαραντηνού «Οικόσημα της εποχής των Δουκών της Νάξου» Ακαδημία Αθηνών και Ε. Ι.Ε. 2009  σελ. 387-437 όπου καταγράφονται παραδείγματα πλείστων όσων περιπτώσεων όπου τα οικόσημα επί των εισόδων των εκκλησιών δηλώνουν ότι οι εκκλησίες αυτές ανεγέρθησαν με την άδεια, την επιχορήγηση ή την δωρεά των αντιστοίχων ιδιοκτητών φεουδαρχών σελ.387) και σημ 2 αναφορικά με τα τριαντάφυλλα σε θυρεούς βλ.“Precis d’ Heraldique” Thed. Veyrin-Forrer LAROUSSE 2004 σελ.97,105 και“Le guide de l’ Heraldique” Cl.Wenzler Ouest-France σελ.93,145) σημ3 βλ. Χρ.Μαλτέζου «αγνωστη εικόνα του Εμ.Τζάνε 1661» Θησαυρίσματα ΕΙΒΜΣ Βενετία 1973 τ.10 σελ.288)

** (σημ.1 βλ. την ομώνυμη μελέτη του καθηγητού της Αρχιτεκτονικής Ι. Κωνσταντινίδη, επίσης της Όλγας Γκράτζιου «Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή-η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής» σελ. 130 &174-7 κα θώς και Α.Ορλάνδου «οι μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου» Α.Β.Μ.Ε. 9 1961 σελ147 και σημ.2 η χρονολογία επί του υπερθύρου του ναού 1757, αφορά σε ανακαίνιση που έγινε τότε και που επιβεβαίωνει την παλαιότητά της βλ. Δ.Πασχάλη «Η εν Άνδρω Μονή της Κοιμήσεως Θεοτόκου» Θεολογία Ζ΄σελ. 286).

(σημ.2 Αντίστοιχες περιπτώσεις διπλών ναών για διπλή χρήση των δύο δογμάτων πλήν των Κυκλάδων στην Κρήτη ο Αγ.Παντελεήμονας στο Φόδελε, ο Αγ. Γεώργιος ο Βραχασιώτης, η Μονή Αγ. Γεωργίου Γοργολαϊνη αλλά και το ίδιο το καθολικό της Μονής Αρκαδίου το οποίο βρισκόταν εντός της ιδιοκτησίας του καθολικού κλάδου της οικογενείας Καλλέργη και αναδιαμορφώθηκε πριν το τέλος του 17^ου αι. Όλγας Γκράτζιου ομοίως σελ.163-4).

***Άλλοι δύο ακόμη μεταγενέστεροιναοί έχουν όμοιο τρόπο πολυτελούς στηρίξεως έναντι των υπολοίπων δικλίτων της Άνδρου. Ο ναός των Αγ.Νικολάου και Λουδοβίκου στα Λάμυρα κτισμένος από τον Νικ.Δελλαγραμάτικα στα 1700, ο ναός των Αγ.Νικολάου και Βερναρδίνου (Ταξιάρχης Χώρας) ανασκευασμένος με την συνδρομή επίσης του Νικ. Δελλαγραμάτικα από το 1700-1706, ο οποίος έχει κολόνες μπαρόκ (πιθοειδείς) κτισμένοι και οι δύο από το ίδιο συνεργείο.

****(σημ Βλ. Σ. Συμεωνίδη «Ανδριακά έγγραφα του 16^ου-18^ου αι από ιταλικές πηγές» Ανδριακά Χρονικά σελ.15-16.)

Να προσθέσουμε ότι η βυζαντινή Μονή Παναχράντου έχει μία μοναδική ιδιότητα, να φέρει στοιχεία τόσων αιώνων θυελλώδους Ελληνικής και Ανδριακής Ιστορίας συμπυκνωμένης στον χώρο της. Είναι παρακαταθήκη Πλούτου για το νησί μας.

 

Η Φάμπρικα των Στενιών στον χώρο και τον χρόνο

Ο ευρύτερος χώρος όπου κτίσθηκε το μεγαλοπρεπές κτιριακό συγκρότημα της Φάμπρικας παρουσιάζει την εξής γεωφυσική εικόνα.

Η πλησιέστατη Χώρα με το (μη εν εμπορική χρήσει σήμερα) λιμάνι έχει δύο κοιλάδες νότια αυτήν του Παραπορτίου και βόρεια του Νημπορειού. Αμέσως βορειότερα υπάρχει το χωριό των Στενιών με την  κοιλάδα που καταλήγει ανατολικά στην αμμουδιά των Γιαλίων, αποτελώντας κατ’ ουσίαν μία τρίτη δυνητικά εκμεταλλεύσιμη κοιλάδα.

Και οι τρείς κοιλάδες βρισκόταν στο σύνολό τους στην κατοχή των μεγάλων φεουδαρχικών οικογενειών Καϊρη και Μπίστη, οικογενειών που κατά το πλείστον εκποίησαν την ακίνητη περιουσία τους κατά τον 19^ο κυρίως αιώνα. Κύριοι αγοραστές υπήρξαν οι οικογένειες των Εμπειρίκων με την δυναμικότατη εμπλοκή τους στον εφοπλιστικό τομέα, κυριολεκτική οικονομική ατμομηχανή της Άνδρου και όχι μόνον.

 Η κατηφορική κοιλάδα στην οποία βρίσκονται οι οικισμοί Αποικίων, Πατουρίου και Στενιών με άφθονα νερά διέθετε ήδη αρκετούς υδρόμυλους από άγνωστο χρόνο. To ανώτερο τμήμα της κοιλάδας των Στενιών κατεχόταν από την οικογένεια Μπίστη (Μουβελά). Το κατώτερο από άλλο κλάδο της οικογενείας Μπίστη (Γαλούνη) αγοράσθηκε δε κατά το μέγα μέρος της από την οικογένεια Φαλαγγά με κεφάλαια που απέκτησε στην Αυστραλία. Κατόπιν η οικογένεια Κωνσταντίνου Εμπειρίκου (δωρήτρια και κτήτωρ του Γηροκομείου Χώρας) επεκτεινόμενη και εκεί, αγόρασε μεγάλο τμήμα της κοιλάδας ώστε να βρίσκεται όσο το δυνατόν πλησιέστερα προς την θάλασσα. Από κεί σκόπευε να αναπτύξει το μεγαλεπίβολο σχέδιο της εγκαταστάσεως του Μύλου, της υδρευτικής του επάρκειας αλλά και της καλλιέργειας συναφών αγροτικών ειδών στην κοιλάδα που αγόρασαν μα και στις άλλες δύο που ήδη κατείχαν. Εξ άλλου στόχευαν και στην επέκταση της δραστηριότητας δηλαδή στην επεξεργασία και παραγωγή επεξεργασμένων προϊόντων από τον υδρόμυλο που θα ανέγειραν.

Οι αστείρευτες πηγές των Εβρουσών θα παρείχαν το κύριο μέγεθος του υδάτινου όγκου. Λόγω του ότι μέρος των υδάτων ήδη από την εποχή της Λατινοκρατίας προοριζόταν και για άλλο νοτιώτερο οικισμό ο Κ. Εμπειρίκος προέβη σε απαραίτητες συμφωνίες και ο ίδιος προσωπικά επιθεωρούσε συχνότατα το κατά πόσον γινόταν σεβαστή η συμφωνία της παροχής των υδάτων προς όφελός του περιπολώντας έφιππος τα επίμαχα αυτά σημεία. Τα ύδατα των Εβρουσών δεν ήταν αρκετά, για τούτο και εξασφαλιζόταν νερά και από άλλες πηγές των Στενιών και Πατουρίου.

Επιπλέον όμως πραγματοποίησε μικρά βοηθητικά έργα για την υδροδότηση του υπό ανέγερσιν υδρόμυλου.

Οι Εμπειρίκοι παρουσίαζαν μία ιδιαίτερη έφεση στα μεγαλεπίβολα σχέδια και τις νέες τεχνολογίες που εμφανιζόταν στην εποχή τους.

O Kωνστ. Εμπειρίκος άτομο, με ποικίλες επιχειρηματικές ανησυχίες, πήρε την τελική απόφαση πιθανώτατα μετά την άφιξη στην Άνδρο του Γάλλου μηχανικού λιμενολόγου Πασκάλ το 1874. Υπερεκτιμώντας χρονικά την εκτέλεση του έργου ο Εμπειρίκος προχώρησε στην ανέγερση του μεγάλου αυτού μύλου το 1876. Τελικά η Χώρα απέκτησε λιμάνι το 1884. Δεν είναι γνωστό εάν λόγω της αργής εκτελέσεως του έργου έθεσε σαν στόχο την διάνοιξη διώρυγας, ενός πλωτού καναλιού δηλ. από την παραλία των Γιαλίων μέχρι τη θέση ανεγέρσεως του Μύλου θέση με πολύ μικρή, είναι η αλήθεια, υψομετρική διαφορά έναντι της θαλάσσης. Παρόμοια δηλαδή κανάλια με αυτά που είχε δεί στην Ρουμανία όπου είχαν δοσοληψίες με τα πλοία τους και τις ναυτιλιακές εκεί εγκαταστάσεις, της ευρύτερης οικογενείας. Η θέση της Φάμπρικας υπαγορεύθηκε από την αναγκαστική συγκέντρωση απαραίτητης ποσότητας υδάτων αλλά ίσως και από την υψομετρική της θέση σε σχέση με την θάλασσα. Ωστόσο το έργο αυτό (της διανοίξεως δηλ του καναλιού) για άγνωστη αιτία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, δυσχεραίνοντας την μεταφορά και μεταφόρτωση των προϊόντων επεξεργασίας του Μύλου, των τελευταίων αναγκαστικά διεξαγωμένων με υποζύγια μέσω του λιμανιού της Χώρας. 

Μέσα στα πλαίσια της όλης εγκαταστάσεως στην εγγύς περιοχή κατα- σκευάσθηκε από τον Εμπειρίκο και γεφύρι, νέας τεχνολογίας από μπετόν και σίδερο, το οποίο συνέδεσε οδικά για πρώτη φορά τον κυρίως οικι σμό των  Στενιών με την Χώρα και με την πλησιέστατη Φάμπρικα, ίσως για την πολυποίκιλη εξυπηρέτηση της τελευταίας.**  

Για την κατασκευή του εντυπωσιακώτατου πενταόροφου υδρόμυλου χρησιμοποιήθηκαν και υλικά που έφθασαν από το εξωτερικό όπως η απαραίτητη ξυλεία που ήρθε με πλοία της οικογενείας από την Ρουμανία.

Ο μύλος μετατράπηκε σε υδρατμόμυλο  με τον αντίστοιχο στιβαρό εξοπλισμό. Τα δε τεμάχια της τεράστιας φτερωτής συναρμολογήθηκαν από Γάλλους τεχνικούς περί το 1880. Επιπλέον εγκαταστάθηκαν μηχανήματα επεξεργασίας των αλεύρων για παραγωγή προϊόντων όπως το σιμιγδάλι, τα μακαρόνια κ.λ.π. Έτσι ένα κτίριο που τυπικά ανήκε στην προβιομηχανική κατηγορία εντάχθηκε λειτουργικά στην ευρύτερη ομάδα των βιομηχανικών κτιρίων.

Η δραστηριότητα του υδρατμόμυλου αυτού ανέστειλε βέβαια αναγκαστικά την λειτουργία όλων των μύλων της ευρύτερης περιοχής Χώρας.

Από την άλλη όμως πλευρά οι αντίστοιχοι βιομηχανικοί μύλοι της Σύρου ήταν ένα αξεπέραστο ανταγωνιστικό εμπόδιο με μοιραίες μακροπρόθεσμα συνέπειες για την Φάμπρικα.

Επειδή λοιπόν η όλη επιχείρηση ίσως παρουσίαζε τις πρώτες δυσκολίες πωλήθηκε στον συγγενή Αλέξανδρο Εμπειρίκο. Επί των ημερών του και γύρω στα 1912 εγκαταστάθηκε γεννήτρια για παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος που απετέλεσε και τον πρώτο τεχνητό φωτισμό του είδους στις Στενιές. Εικόνα σχεδόν μαγική για το απέναντι χωριό των Στενιών κατά τα βράδια του χειμώνα.***

Λέγεται ότι ο Αλέξανδρος Εμπειρίκος είχε δανειστεί χρήματα, υποθηκεύοντας το ίδιο το ακίνητο.

Λόγω της κακής οικονομικής εξελίξεως του όλου εγχειρήματος περί το 1938(;) πουλήθηκαν τα περισσότερα μηχανήματα περαιτέρω επεξεργασίας των αλεύρων σε αντίστοιχο επιχειρηματία, πιθανόν στον Βόλο.

Η επιχείρηση ανέστειλε την λειτουργία της, ο Αλέξ. Εμπειρίκος κήρυξε πτώχευση και το ακίνητο περιήλθε στην Αικ. Γουλανδρή και στον γιό της Μιχ. Ι. Γουλανδρή.

Η τελευταία πράξη λειτουργίας του Μύλου παίχθηκε λίγο αργότερα λόγω των τραγικών συνθηκών της Κατοχής. Ο μύλος νοικιάσθηκε από τον ικανώτατο πολυπράγμονα μηχανικό Στ. Ραϊση και λειτούργησε -ελλείψει άνθρακα- μόνον ως υδρόμυλος με την επιτήρηση των ιταλικών αρχών Κατοχής.

Κατόπιν εσίγησε για πάντα.   

Όπως θυμάται ο γράφων ακόμη, κατά την δεκαετία του 1960 η πελώρια σιδερένια ρόδα γύριζε αενάως χάρις στις καλοδιατηρημένες μέχρι τότε υδροδοτικές αύλακες, ενώ από τα μεγάλα ανοίγματα πρόβαλλαν τα ξύλινα πατώματα των ορόφων στο βλέμμα των διερχομένων. Δεν έδινε καμμία άγρια όψη…..  Και κατά το 1972(;) κάηκε από τα πυροτεχνήματα της Αναστάσεως εξαφανίζοντας όχι μόνον την κεραμοσκεπή και τα πολύτιμα πατώματα αλλά κυρίως τα απαραίτητα για τα τόσα ανοίγματα μεγάλα ξύλινα πρέκια. Χωρίς αυτά η κατάρρευση είναι θέμα χρόνου και αν η τοιχοποιία δεν ήταν αυτής της εξαιρετικής κατασκευής και τεχνικής ποιότητας  θα τον είχε ήδη μετατρέψει σε σωρό ενός μεγάλου και αγνώριστου ερειπίου.

Αυτό το τελευταίο είναι κάτι που όλοι απευχόμαστε ενώ η αναστήλωσή του (με άλλη βέβαια χρήση) είναι ευχή κάθε Ανδριώτη.

*(σημ πέρασαν άμεσα από τα καράβια-ιστιοφόρα, στα βαπόρια-ατμήλατα)

**(παρόμοιας τεχνολογίας και της ίδιας εποχής (1886) ήταν το γεφύρι στο Παραπόρτι που δεν υφίσταται πλέον σήμερα, αλλά και το γεφύρι στον Νημπορειό που αντικαταστάθηκε προ ετών από το υπάρχον.

                                                                                 

***(σημ. Από τότε μάλλον διετέλεσε διευθυντής ο Αντώνης Πολέμης πατέρας του Δημήτρη Πολέμη διευθυντού της Ηλεκτρικής Εταιρείας Άνδρου που προηγήθηκε της ΔΕΗ στην Χώρα.)

Οφείλουμε να συμπληρώσουμε ότι στην περιοχή των Στενιών λειτουργούσαν τουλάχιστον πέντε παλαιοί νερόμυλοι όπως μου είπε ο ακούραστος συνάδελφος-μελετητής των Μύλων της Άνδρου κ. Στέφανος Νομικός. Οι τρείς βρισκόταν πλησιέστατα -δυτικά- της Πέρα-Μπάντας. Η λειτουργία του Μύλου του Εμπειρίκου έδωσε την χαριστική βολή σε πολλούς παλαιούς μύλους.

Το παρόν άρθρο απετέλεσε την εισήγηση του γράφοντος στην ημερίδα που έλαβε χώραν στο Πολυτεχνείο την 26η  Μαρτίου 2014.

                                                                  Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                  Αρχιτέκτων D.P.L.G

                                                                                 

Το γεφύρι της Στοιχειωμένης και η Κουμούνα Στράτα

                                      ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ DE CAMILA        

Εις το όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού , αμήν

1585 Σεπτεμβρίου 14

Την σήμερον κυρ Νικολός Διαπούλης, ευρισκόμενος εις ασθένειαν βαρυτάτην και την εκτομήν του θανάτου φοβηθείς……αφήνω και του υιού μου Γάσπαρη ένα κομμάτι περιβόλι, σύμπλια του Γεώργη Ταπούντε (Δαπόντε) και την κουμούνα στράτα και έρχεται ως το γιοφύρι.*       

Επί Λατινοκρατίας υπήρχε στα νότια της Χώρας (Κάτω Κάστρο) ένα φέουδο, που άρχιζε από τον Κάβο Σταρά και τελείωνε στις παραλίες νοτιώτερα των Αποθηκών. Όριο είχε τον ποταμό του Παραπορτίου και δυτικώτερα τον Μεγάλο Ποταμό στην Σταυροπέδα και από κεί κατέβαινε στην θάλασσα.

Η οικογένεια καθολικών φεουδαρχών De Camilo ή De Camila βρισκόταν εγκαταστεστημένη στον χώρο αυτό και είχε αντικαταστήσει όπως φαίνεται τους παλαιότερους γαιοκτήμονες Da Corogna (Ντα Κορόνια). Σε πωλητήριο έγγραφο του 1532, αναφέρεται όμορος αλλά και πρώην ιδιοκτήτης ο σερ Βισκόντε Δεκαμήλα στα Συνετή. Ο ser Visconte de Camila, έκτισε το 1575 τον ναό της Αγ.Αικατερίνης, στην Άβυσσο της Χώρας. (Ο ναός ανακατασκευάσθηκε κατά την δεκαετία του 1960)**.

Το 1566 ή Άνδρος περιήλθε στον Ηγεμόνα πορτογαλοεβραίο τραπεζίτη Ιωσήφ Νάσι. Αυτός διώρισε τον Νicolo De Camila ως «γοβερναδόρο και εμίνη» στο νησί (Κυβερνήτη και τοποτηρητή όπως επισημαίνει ο Πασχάλης), άνθρωπο κατάλληλο για την συλλογή και απόδοση των φόρων. Παρέμεινε στη θέση του μέχρι τον θάνατο του Ιωσήφ Νάσι το 1579 έτος απαρχής της Τουρκοκρατίας.

Ο Νικολός Ντε Καμίλλα παρά την απομάκρυνσή του από το αξίωμα του γοβερναδόρου (1579 ίσως και 1580) διατήρησε το κύρος και την κοινωνική του ισχύ έναντι των Τούρκων. Συμπεριφέρθηκε ηγεμονικά. Έκτισε την Αγ. Αικατερίνη, πιθανώτατα παραχώρησε τεμάχια γής, εντός του φέουδού του, στην Καθολική Επισκοπή τα ακίνητα της οποίας είχαν πρόσφατα αποσπάσει οι Τούρκοι και η επανιδρυθείσα Όρθόδοξη Επισκοπή. O ίδιος ή ο γιός του επέτρεψε ή επιδίωξε, την επανίδρυση της Μονής Παναχράντου όπου ανήγειρε τον μικρό ναό του Αγ.Ιω. Θεολόγου και έκτισε τον ναό των Αγ. Πάντων Λειβαδίων, ναούς για την λατρεία των δύο δογμάτων. Προέβη δε σε ανασυγκρότηση του περιοχής του με δύο τουλάχιστον έργα.

Έκτισε το μεγάλο ρωμαλέας κατασκευής γεφύρι της Στοιχειωμένης. Έργο «αιώνιο», αρτιώτατο σχεδόν υψηλότερο απ΄ότι πράγματι χρειαζόταν, ως προς το διερχόμενο ρέμμα, με έκδηλα στοιχεία μνημειακότητας.  Εχει άνοιγμα 6,40 και πλάτος 2,60. Παρόμοιο τεχνικά και σε διαστάσεις με το γεφύρι του Αχλα, (αρχές 15^ουαι) και το γεφύρι των Αποικίων (16^οςαι) που έφθανε μέσω της Κουμούνας Στρατάς στον πύργο του Τζεν(;) στα Αποίκια.  

Ο De Camila εδώ κάνει  ακριβώς το ίδιο. Δημιουργεί δρόμο ο οποίος ονομάσθηκε επίσης Κουμούνα Στράτα***. Είναι αλλού κτισμένος με μεγάλες κατάλληλες πέτρες για κάθε σκαλοπάτι και άλλου πελεκώντας τον βράχο ώστε να δημιουργηθεί  σκαλοπάτι. Αδιαφορεί επιδεικτικά για την αντίθετη οδική κατεύθυνση του γεφυριού, αφήνοντας ταπεινά μονοπάτια να οδηγούν προς Χώρα και Μεσσαριά. Επί πλέον στο ανώτατο σημείο του γεφυριού υπάρχει θυρίδα όπου είχε τοποθετηθεί θυρεός (κατά τις βενετικές συνήθειες) εμφανέστατα ορατός για τους προσερχομένους από Χώρα ή Μεσσαριά. Από την άλλη πλευρά του γεφυριού-μη ορατή-δεν υπάρχει λόγος τοποθετήσεως θυρεού. Το γεφύρι έχει κατασκευασθεί προ του 1585 αλλά και η Κουμούνα Στράτα επίσης, αναφέρονται δε και τα δυό  στην διαθήκη του Διαπούλη περιγράφοντας το ακίνητο. Και τα δύο έργα υποδεικνύουν τον κτήτορα αλλά και το πού οδηγεί ο δρόμος του κτήτορα. Στον πύργο του κτήτορα. Ο δρόμος δημιουργήθηκε αφενός για να καταλήγει στον πύργο των Ντε Καμίλα αλλά και για να ενώσει, μέσω δικτύου, το Βουνί με τα Λιβάδια δηλ.το απώτατο άκρο του τιμαρίου με το ίδιο το Κάτω Κάστρο, περνώντας έξω από τα ερείπια της Μ. Παναχράντου *****. Ακολούθως υφιστάμενος δρόμος συνεχίζει μέχρι το Ζαγανιάρι διαγράφοντας έτσι ένα οδικό κύκλο! Μετά βεβαιότητος εικάζω ότι τα δύο έργα έγιναν όταν ο De Camila ήταν ακόμη γοβερναδόρος δηλαδή πρό του 1579. Έτσι ο Φάλικας -προς τον οποίο ωδηγούσε το μεγάλο γεφύρι κι η Κουμούνα Στράτα- ήταν το επίκεντρο του τιμαρίου δικαιολογώντας πιστεύω και το υπερβολικό, εκ πρώτης όψεως, μέγεθος του ναού της Αγ. Μονής στον οποίο εκκλησιαζόταν ο μέγας τιμαριούχος πλησίον του άφαντου(;) σήμερα πύργου του.

       Με το κόκκινο βέλος φαίνεται η θυρίδα στην οποία βρισκόταν ο θυρεός. Αριστερά της η     
       υδρορρόη.

 Η Κουμούνα στράτα, δρόμος στιβαρής κατασκευής. Το κάθε πάτημα έχει γίνει με μια και μοναδική πέτρα. Δεν πρέπει να συγχέεται με μονοπάτια. Απο την Κουμούνα Στράτα δηλαδή Κοινής Χρήσεως Δρόμο  μπορούσε κανείς να περνά χωρίς την απαραίτητη έγκριση του γαιοκτήμονα της περιοχής μέσα από την οποία διερχόταν ο δρόμος αυτός.Ο συγκεκριμένος ξεκινούσε από το γεφύρι και έφτανε στα Φάλικα.

  Δεξιά του γεφυριού προς Μεσσαριά ή και Χώρα δεν υπάρχει δρόμος αλλά μία ταπεινή Στενή.

Διακρίνονται στο τμήμα της διελεύσεώς του οι πελώριες πλατειές πέτρες με τις οποίες στρώθηκε, δείγμα της παλαιότητας και τεχνικής ομοιότητας με την Στράτα Κουμούνα.

Το εκπληκτικό αυτό γεφύρι έχει τις ίδιες διαστάσεις με το γεφύρι των Αποικίων, άνοιγμα 6,30μ. περ. και πλάτος 2,70 , είναι δε παρόμοιας τεχνικής κατασκευής ημικιλυνδρικό με ελαφρότατη οξυκόρυφη καμπύλη στο «κλειδί». Διακρίνεται πάλι η  θέση υποδοχής περίπου στο κέντρο όπου ήταν πακτωμένος ο θυρεός του De Camilα ορατός σε όσους επρόκειτο να διασχίσουν το γεφύρι ως απόλυτο και συμβολικό σήμα αναγνωρίσεως του μεγάλου φεουδάρχη.

Δέκα χρόνια μετά την απογραφή των καθολικών της Άνδρου (το 1624), θανατώθηκαν δύο ίσως και περισσότερα μέλη των ντε Καμίλα,  καθώς χαρακτηριστικά διεκτραγωδεί ο καθολικός Επίσκοπος Άνδρου Δομήνικος Δελλαγραμάτικας. Το 1634 τέσσερα και κατόπιν δύο σημαίνοντα (καθολικά) μέλη της Ανδριακής κοινωνίας συνελήφθησαν και κατόπιν στραγγαλίσθηκαν, τα δε πτώματά τους ρίχθηκαν από το παράθυρο της οικίας του Καδή στον δρόμο, χωρίς κανείς να τολμά να τα μαζέψει.  Δεν γνωρίζουμε για ποια προδοσία οι Τούρκοι κατηγορούσαν τους Ντε Καμίλα.

                                                                            Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                     αρχιτέκτων - ερευνητής   
 Σημειώσεις

* (σημ.βλ. «Ανέκδοτα ανδριακά έγγραφα 16^ου αι.» Δημ. Πολέμη έγγρ.23 σ.40 Ανδριακά Χρονικά 30

**(σημ.βλ «Το αρχείον της Καθολικής Εκκλησίας Άνδρου» Δ.Πολέμη &Μ.Φώσκολου Ε.Ε.Β.Σ.τομ.ΜΖ’ 1988 σελ 135 εκεί υπογράφει επίσης ως μάρτυς ο σερ Ζάννες Δεκαμίλας του ποτέ σερ Τζώρτζου Δεκαμίλα)

***  (σημ. Κουμούνες Στράτες επισημαίνονται σε αρκετά έγγραφα του 16ου αιώνα. Καταδεικνύονται από τον Δ. Πολέμη. Σήμερα ο όρος Κουμούνα Στράτα έχει σχεδόν λησμονηθεί. 

**** (σημ. Η Μ. Παναχράντου ανακαινίσθηκε και επανεγκαθιδρύθηκε περί το 1599 ή το αργότερo 1601)                                   

*****(σημ. βλ. Δ.Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου»Πέταλον 1995 Παρ.2 σελ.93 καθώς και του Ben Slot “Archipelagus turbatus” σελ. 187 και επί πλέον του ιδίου «η Άνδρος στα 1670» Ανδρ. Χρονικά 21 Πρακτικά του Α’ Κυκλαδολογικού Συνεδρίου 1991 σελ 180. Επίσης για τον στραγγαλισμό δύο «προκρίτων» βλ.την επιστολή προς την Προπαγάνδα του έγκυρου καθολικού ιερωμένου Δομ. Δελλαγραμμάτικα.της 24 Σεπτ.1634 από τα Ανδρ. Χρονικά 22 του Σίμου Μ. Συμεωνίδη «Ανδριακά έγγραφα από ιστορικές ιταλικές πηγές 1629-1723» σελ 15)  

              

Η Βενετική Δημοκρατία και η Λατινική Άνδρος

                                                                                                                           

Η  Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας 

και η Λατινική Άνδρος  

Το 1204 με τον διαμελισμό, από τους σταυροφόρους, του δυτικού κυρίως τμήματος της Βυζαντινής  Αυτοκρατορίας, την Partitio Romaniae, (δηλαδή της Ρωμανίας όπως ονομαζόταν) οι Κυκλάδες αποδόθηκαν στην Βενετία.  Ωστόσο, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγ. Μάρκου (Βενετία), είτε επειδή δεν ήθελε είτε επειδή δεν ήταν σε οικονομική και στρατιωτική ισχύ να υπερασπισθεί τον μεγάλο αριθμό των νησιών που της παραχωρήθηκαν έκανε κάτι πιο ευέλικτο και υστερόβουλο. (Να σημειωθεί πάντως ότι από τις Κυκλάδες μόνον η Άνδρος σαφώς αναφέρεται ότι παραχωρείται στην Βενετία. Σημ. 1)Κάλεσε Βενετούς άρχοντες να καταλάβουν, με προσωπικά τους έξοδα, τα νησιά του Αρχιπελάγους. Αυτό ακριβώς συνέβη. Χωρίς να είναι ακόμη εντελώς βέβαιη η χρονική στιγμή της καταλήψεως της Ανδρου, Νάξου κ.τ.λ. θεωρείται από τους G. Saint Guillain και η Μ. Κουμανούδη (που επαναλαμβάνει τον τελευταίο) το 1212. Ωστόσο η θέση του Πασχάλη για το 1207 -ως έτος καταλήψεως- παραμένει νομίζω πιο αξιόπιστη, αφού το 1208 χρίσθηκε στην Αθήνα ο πρώτος Λατίνος Επίσκοπος Άνδρου. Η Άνδρος κατελήφθη από τον Marino Dandolo βοηθούμενο από τον Marco Sanudo και απετέλεσε φέουδο του πρώτου, ο οποίος θα ήταν υποτελής του δευτέρου που κατέστη Ηγεμόνας της Νάξου (κατοπινού Δουκάτου του Αρχιπελάγους). Ο Σανούδος όμως ήταν ένας ικανός ηγεμόνας και προτίμησε να είναι δούκας μιάς μικρής επικράτειας παρά υποτακτικός της Βενετίας. Αυτός αναγνώρισε την Ηγεμονία  του ως υποτελή στον Λατίνο Αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως. Αργότερα και με την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων, το Δουκάτο της Νάξου έγινε υποτελές στο Πριγκηπάτο της Αχαϊας και μετά την εξαφάνιση του τελευταίου, υποτελές στο Βασίλειο των Ανδεγαυών της Σικελίας. Ο Σανούδος πρόδωσε τους Βενετούς στην Κρήτη και πήγε με το μέρος των επαναστατών, κατάφερε δε στο τέλος να είναι ένας υπολογίσιμος φίλος των Βενετών, όπως και ο υποτελής του Δάνδολος. Αυτός παρέμεινε Ηγεμόνας της Άνδρου ίσως μέχρι το 1243. Για λόγους που δεν είναι σαφείς, ο Andrea Ghisi βρίσκεται να κατέχει το ήμισυ(;) της Άνδρου. Φαίνεται ότι κατέλαβε και την υπόλοιπη. Προ του 1243 πέθανε ο Μαρίνο Δάνδολο, άκληρος. (Η σύζυγός του Felisa αλλά και η αδελφή του, Maria Doro, αποτυγχάνουν να κληρονομήσουν το παραμικρό.) Σημ. 1 Ενώπιον αυτής της εξελίξεως η Βενετική Δημοκρατία βρίσκει την ευκαιρία να παρέμβει για να διορθώσει τις παράνομες(;) αυτές αλλαγές που επέβαλε ο Ghisi. Έχει την δυνατότητα και δεσμεύει την περιουσία του τελευταίου. Εν μέσω αντιδικιών και μετά τον θάνατο του Andrea, ο αδελφός του, Geremia Ghisi, παραδίδει ολοκληρωτικά την Άνδρο, το 1252, στον Sanudo Ηγεμόνα της Νάξου. (Λεπτομέρεια : Ο Γκίζη δεν ασκούσε εξουσία επί της Άνδρου ως φέουδου, δεδομένου ότι ουδείς κληρονόμος εγείρει αξιώσεις επί της Νήσου!!!) Η Βενετική Δημοκρατία προβάλλοντας δικαιώματα, αποπειράθηκε να εξουσιάσει την Άνδρο, αποσπώντας την από τους Σανούδους, μέσω της δικαστικής οδού, χωρίς όμως να το κατορθώσει!!! Από τότε και μέχρι το 1384 το νησί υπαγόταν απευθείας στην Ηγεμονία της Νάξου χωρίς ιδιαίτερο δικό του Ηγεμόνα. Τότε λόγω των ποικίλων διεκδικητών του φέουδου της Άνδρου οι Βενετοί κατέστησαν ρυθμιστές του θέματος αυτού (μέσω δικών κ.λπ.). 

Η πρώτη αυτή περίοδος είναι πολύ σκοτεινή και φειδωλή σε πληροφορίες. Σχετικά με την φεουδαρχία και τα ήθη της έχουμε δύο γνωστά παραδείγματα του 13ου και 14ου αι. που μας καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα του ισχύοντος καθεστώτος. 
1ον Η επαναπόδοση φεουδαλικών δικαιωμάτων το 1251 από τον Δούκα της Νάξου και Άνδρου στους Αμαλφινούς εμπόρους di Comite Maurone που είχαν δραστηριοποιηθεί στην περιοχή του Όσιου Λουκά στην σηροτροφία πιθανόν σημαίνει την άσκηση της ίδιας δραστηριότητας στην Άνδρο. Στο φέουδο που τους παραχωρείται υπάρχουν το Γαύριο το Βιτάλι, ο Απελλάτης και οι Γίδες με όλη την γή και τους οικισμούς αυτούς. (Η παραχώρηση με την σαφή εκχώρηση των οικισμών μάλλον προεξοφλεί το καθεστώς των χωρικών ως κολλήγων.) Ενώ ο ερευνητής-ιστορικός Guillaume Saint Guillain σημειώνει με έμφαση ότι ο χώρος που εκχωρείται σχηματίζει ένα συμπαγές (coherant) γεωγραφικά σύνολο, το οποίο άλλοτε ανήκε στους αδελφούς Nadal οι οποίοι το εγκατέλειψαν.  Όμως κατά D. Jakoby πιθανόν λόγω των συγκρούσεων με τον βυζαντινό στόλο η σηροτροφία υποχωρεί σοβαρά στο νησί. Στην απόδοση που προαναφέραμε παρεισφρύουν σε άγνωστο βαθμό αλληλοεξυπηρετήσεων κάποιος Da Niola που μεσολαβεί ανάμεσα στους Maurone και τους Βενετούς ώστε να βρεθούν χρήματα για την οχύρωση του Negroponte-Χαλκίδας. Μία εξαιρετική διαπλεκόμενη υπόθεση μέσω της οποίας η Βενετία φαίνεται ότι εμπλέκεται στα της Άνδρου. Εξ άλλου αργότερα, το 1343 όταν αποδίδεται το φέουδο της Mileda, αναμφίβολα Μελίδα, από τον Δούκα Giannuli Sanudo στον Simoneto Dandolo αυτός αδυνατεί να μεταβεί στον Sanudo για την διαδικασία αποδοχής-υποταγής ευρισκόμενος στην Βενετία. Είναι αδελφός του επόμενου Δόγη της Βενετίας. Εν τούτοις όλα ρυθμίζονται, με την Βενετία να αποτελεί εμμέσως ρυθμιστικό παράγοντα επιρροής στο ανεξάρτητο κρατίδιο της Άνδρου.

Ο χαρισματικόςΤζεν που ευτυχώς ανέλαβε, ως Ηγεμόνας της Άνδρου το 1384, διατήρησε άριστες σχέσεις με την Βενετία, ενώ επί των ημερών του η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου κατέστη επικυρίαρχη της Άνδρου ώστε αντί χρηματικού τιμήματος οι Βενετοί ανελάμβαναν την υποχρέωση να υπερασπίζονται την Άνδρο από εχθρούς, πρωτίστως Τούρκους, οι οποίοι είχαν αναχθεί στον σοβαρότερο αλλά και διαρκή αντίπαλο των Λατίνων και των Βενετών μα και των νησιωτών τους οποίους καταλήστευαν, εξανδραπόδιζαν ή και φόνευαν. Είχε δε ο Τζεν το δικαίωμα να υψώνει την βενετική σημαία ως ένδειξη ότι το νησί προστατεύεται από τους Βενετούς. Παράλληλα δε την υποχρέωση να παρέχει στην Βενετία μία ή δύο γαλέρες σε περίπτωση πολέμους και 20 άλογα στην αρχή και αργότερα 50. 

Συμπερασματικά λοιπόν καθίσταται σαφές ότι ουδέποτε οι Βενετοί έκτισαν Κάστρα στην Άνδρο, ουδέποτε, επί Λατινοκρατίας (1212-1566), την διοίκησαν Βενετοί (πλήν δύο μικρών περιόδων μέχρι να καθοριστεί ο επόμενος Ηγεμόνας), ουδέποτε η Άνδρος απετέλεσε βενετικό έδαφος ούτε βέβαια ποτέ καταλήφθηκε για λογαριασμό της Βενετίας ούτε η Λατινοκρατία απετέλεσε κατοχή της Άνδρου από άλλο κράτος.                                                        

 Οι μέχρι τώρα χρησιμοποιούμενοι όροι, Βενετοκρατία, βενετικό Κάστρο, ή τα περί Βενετών στην Άνδρο ή περί βενετικής αποικίας, είναι ανυπόστατοι και λανθασμένοι. Πρέπει επιτέλους να πάψουν να χρησιμοποιούνται από τους απλούς γνώστες του αντικειμένου αλλά προπαντός κάποιους ειδικούς, οι οποίοι βυθισμένοι στην βαθύτατη άγνοιά τους περί των πραγμάτων της εποχής επαναλαμβάνουν ανακρίβειες απαράδεκτες για την ειδικότητά τους… Σημ. 2

Επειδή οι Ηγεμόνες αλλά και το μεγάλο ποσοστό των αρχόντων της Άνδρου υπήρξαν Βενετοί υπήκοοι ή και προερχόμενοι από άλλες ιταλικές πόλεις ή και από βενετικές κτήσεις του Αιγαίου είχαμε δύο αναπόφευκτα αποτελέσματα.

Πρώτον, η γλώσσα που μιλιόταν και επηρέασε το ανδριακό ιδίωμα ήταν   

η βενετική διάλεκτος ή και γενικότερα η βορειοϊταλική.                         

Δεύτερον, οι Λατίνοι ακολούθησαν (την βενετική) απόσταση από το Βατικανό και ταυτόχρονα μία πολύ ήπια πολιτική προσηλυτισμού. Ίσως ανύπαρκτη. 

Η θρησκευτική τακτική τους απέναντι στους ορθοδόξους Ανδριώτες πέρασε από άλλα στάδια. Κατ΄αρχάς υποχρέωσαν τους ορθοδόξους να προσθέσουν το filio qve ¨στο πιστεύω¨ (κατά τον Δ. Πασχάλη) και ασφαλώς απαγόρευσαν την τέλεση της προσκομιδής. Αργότερα όπως προκύπτει από την έρευνα που έχω κάνει σε εκατοντάδες ναούς της Άνδρου, τουλάχιστον από την αρχή του 14^ου αι επέτρεψαν την προσκομιδή. Ωστόσο τέμπλα δεν υπήρχαν, αυτό είναι βέβαιο. Ούτε αγιογραφίες. Πρέπει να θεωρείται πιθανώτερο ότι μνημόνευαν τον Πάπα και όχι τον Πατριάρχη Βενετίας όπως έκαναν οι Βενετοί παρά την σφοδρότατη δυσαρέσκεια του Πάπα. Σημ. 3  

Να συμπληρώσουμε ότι οι Βενετοί είχαν χείριστες σχέσεις με το ισχυρό Κράτος του Βατικανού, ήρθαν τέσσερις φορές σε πολεμική σύγκρουση μ΄αυτό, ενώ το 1606 ο Πάπας αφώρισε όλους τους Βενετούς και τους απαγόρευσε να τελούν Μυστήρια. Σχεδόν παρόμοια ήταν η σχέση των Λατίνων ιθυνόντων της Άνδρου (πιο αυστηρή έναντι του Βατικανού από άλλους). Δεν επέτρεψαν παρά στα τελευταία δύσκολα γι αυτούς χρόνια δηλαδή λίγο μετά το 1533 την εγκατάσταση του μοναχικού τάγματος των Ιησουιτών στο νησί, οι δε τελευταίοι παρέμειναν μικρό χρονικό διάστημα στην Άνδρο, καθώς μετά το 1566 αποχώρησαν και εγκαταστάθηκαν μάλλον στην Χίο. Απαραίτητο είναι να συμπληρώσουμε ότι οι Λατίνοι δεν επέτρεψαν την λειτουργία ορθοδόξων Μονών στην Άνδρο και οι τελευταίες εξήλθαν σε κατάσταση ερειπίων μετά το τέλος της Λατινοκρατίας. Τα περί λειτουργίας ορθοδόξων μονών στην Άνδρο μεταξύ περίπου του 1210 και του 1560(;) ανήκουν στην σφαίρα της φαντασίας. Σημ.4 

 Βενετσιάνικη γαλέρα του 13ου αιώνα. Οι Βενετσιάνοι γνωστοί στρατιώτες και  έμποροι είχαν την εμβληματική φράση "Siamo primo Veneziani e poi Cristiani",

"Είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά Χριστιανοί".

Οι Βενετοί ζητούσαν γενικώτερα από το Δουκάτο της Νάξου, ιδίως κατά τις περιόδους των πολεμικών επιχειρήσεων την συμμετοχή του είτε με πληρώματα είτε με δέκα έως δώδεκα γαλέρες (μία ή δύο ήταν της Άνδρου). Βοηθούσαν επιτρέποντας στα βενετικά εργαστήρια, αποθήκες κ.α. την πώληση υλικών, ξυλείας κ.λπ. στην Άνδρο απαραίτητων για την επισκευή των Κάστρων της (1416). Ζητούσαν δε επίμονα την προμήθεια όχι μόνον αλόγων αλλά και μουλαριών και χοίρων, αμνοεριφίων και βοοειδών στις δύσκολες γι αυτούς περιόδους. Ουδέποτε στράφηκαν κατά των Λατίνων και μόνον σε ακραίες περιπτώσεις υφαρπαγής της εξουσίας από μη νόμιμους ηγεμόνες (όχι στην Άνδρο) ή ενίοτε ευνόησαν προσκειμένους σ΄αυτούς ηγεμόνες μικρών νησιών των Κυκλάδων.
Λίγο πριν την έναρξη της Τουρκοκρατίας (1579) πολλοί Λατίνοι άρχοντες προκειμένου να σωθούν από τους Οθωμανούς έγιναν ορθόδοξοι δηλαδή Ρωμηοί και αναγνώρισαν -με τον τρόπο αυτό- ως αρχηγό τους τον Σουλτάνο. Σημ. 5. Η ιθύνουσα τάξη της Άνδρου έγινε έτσι αναγκαστικά φιλότουρκη και διαιώνισε μ΄αυτό τον τρόπο την ισχύ της. Ως εκ τούτου οι σχέσεις της με τους Βενετούς έγιναν θυελλώδεις και συχνά καταστρεπτικές για την Άνδρο ιδίως στην διάρκεια των μακροχρόνιων τουρκοβενετικών πολέμων. Σ΄αυτό συνετέλεσε η γειτνίαση με την Τήνο που από τις αρχές του 15ου αιώνα είχε γίνει βενετικό έδαφος και τόπος που έπρεπε να κατακτηθεί από τους Οθωμανούς. 

Άλλοι Λατίνοι άρχοντες πιστοί στο καθολικό δόγμα, προφανώς εκβιαζόμενοι και φοβούμενοι για την ζωή τους εξαναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την Άνδρο και να εγκατασταθούν σε άλλα επίσης τουρκοκρατούμενα νησιά όπου εκεί δεν κινδύνευαν από την εμπάθεια των μεταστραφέντων φιλότουρκων νεοορθοδόξων αρχόντων, όπως συνέβαινε στην Άνδρο. Για τους λόγους αυτούς λοιπόν κατέφυγαν στην Νάξο, στην Πάρο, αλλά και στην Μήλο, οι Gerardin, οι Paterio de Grimaldi, οι Da Ragusa, οι Caopena (οι τελευταίοι στην Βενετοκρατούμενη Τήνο) και κλάδοι των Della Gramatica, των Sommaripa, των De Camila, των Daponte των Gen και ίσως άλλων. Οι τελευταίοι Λατίνοι καθολικοί άρχοντες στραγγαλίστηκαν από τους Οθωμανούς το 1633 με εξαίρεση τους δηλωμένους γαλλόφιλους Della Gramatica. 

Επίμονα και με συνέπεια καταγράφεται το γεγονός της καταλήψεως της Άνδρου, επί της Τουρκικής επικυριαρχίας και επί Ηγεμονίας (του Πορτογαλοεβραίου τραπεζίτη) Ιωσήφ Νάσι, από τους Βενετούς το 1570, οπότε οι τελευταίοι προέβησαν σε ωμότητες, σφαγές, βιασμούς, συλήσεις ναών κ.λπ. Η κατάληψη του Κάτω Κάστρου αποδείχθηκε μία πανεύκολη επιχείρηση και έγινε πιθανώτατα με την βοήθεια των καθολικών που είχαν παραμείνει ακόμη στο νησί. 
Αποσιωπάται όμως τι είχε συμβεί λίγο πρωτύτερα. Δεν ωφειλόταν στην λεγόμενη αντιπάθεια-όπως γράφει ο Δ. Πολέμης-που έτρεφε κατά των Βενετών, ο εκπρόσωπος του Νάσι στην Νάξο, Ανδρο, Μύκονο κ.α (ο γαμπρός του) Franzesco Coronelo επίσης Εβραίος, ο οποίος κατάφερε να πείσει τον Πιαλή Πασά να καταπλεύσει στην Τήνο για να την καταλάβει ώστε να εξαλειφθεί το τελευταίο έρεισμα των Βενετών στο Δουκάτο του Αιγαίου. Σημ. 6. Οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να καταλάβουν το Κάστρο της Τήνου χάρις στην αποφασιστική άμυνα των Τηνίων και των Βενετών. Όμως κατέσφαξαν, έκλεψαν έκαψαν, βίασαν, αφάνισαν, όλη την Τηνιακή ύπαιθρο και αποχώρησαν... 
Αντίποινα λοιπόν ήταν η εισβολή των Βενετών στην Άνδρο και οι καταστροφές που υπέστη το νησί των αλλοτινών καθολικών Λατίνων, φιλότουρκων πλέον, αρχόντων. Η εξαφάνιση των καθολικών από την Άνδρο έχει τις απώτερες βαθειές αιτίες της...
Οι Βενετοί δεν κράτησαν την Άνδρο. Μία άλλη κατάληψη της Άνδρου συνέβη γύρω στα 1689(;)-1694(;) αλλά αυτό είναι ένα θέμα που δεν αφορά την Λατινική Άνδρο αλλά την Άνδρο της Τουρκοκρατίας...

Περιγράψαμε το γενικό πλαίσιο των σχέσεων των Βενετών με την Λατινική Άνδρο (1212-1566) ώστε να πάψουν να ακούγονται οι ανιστόρητες φράσεις, Βενετοκρατία, βενετικό Κάστρο, οι Βενετοί ήρθαν, έφυγαν, έκαναν και τόσα άλλα...

Αριστερά ο θυρεός του Dandolo, στο μέσον των Gen και δεξιά των Sommaripa. 

                                                                               Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                            αρχιτέκτων - ερευνητής


Η στήλη θα επανέλθει με ό.τι νεώτερο.                                                     

Σημ 1. David Jakoby "LA FEODALITE EN GRECE MEDIEVALE" Les "assises de Romanie"  Mouton et Co Paris-La Haye 1971 σελ. 273 - 274  Λεπτομερειακές αναφορές επάνω στο ζήτημα της διαδοχής της εξουσίας στην Άνδρο από τον Δάνδολο μέχρι τους Σανούδους. 


Σημ. 2. Υπάρχουν μελετητές οι οποίοι αναφερόμενοι στα νησιά τα καταγράφουν άλλοτε ως βενετικές κτήσεις άλλοτε ως βενετικές αποικίες (sic). Ως προς τις κτήσεις μάλλον μπερδεύουν τις Κυκλάδες με τα Επτάνησα. Ως προς δε την χρήση του όρου αποικία, θα πρέπει να μάθουν επιτέλους, ότι η Αποικιοκρατία σαφώς ορίζεται και περιγράφεται ως πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο και αφορά κατά κανόνα τις αποικίες στην Αμερικανική και Αφρικανική Ήπειρο και ελάχιστα στον Ειρηνικό από τις γνωστές αποικιοκρατικές Δυνάμεις. 

Σημ. 3. Βλ.Ν.Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ.Γαρυφάλλου

Σημ. 4. Σε συμβόλαιο του 1487 αναφέρεται ως όμορο κάποιο terren de priorado (σημαίνει μοναστηριακό ακίνητο και όχι ακίνητο όπου βρίσκεται μοναστήρι). Δεν αναφέρεται μοναστήρι εκεί αλλά ιδιοκτησία κάποιου άλλου άλλου μοναστηριού που ούτε καν γνωρίζουμε αν βρισκόταν στην Άνδρο. Αποτελεί την μοναδική αναφορά σε ολόκληρη την διάρκεια της Λατινοκρατίας πλην αυτού των Ιησουιτών. Δημ. Πολέμη Πέταλον Καϊρειος Άνδρος 1995 σελ. 109 

 Σημ. 5.  Guillaume Saint Guillain (Σαιν Γκιγαίν) "Ιππότες, Φεουδάρχες, Αστοί και άλλοι υποτελείς -οι μορφές κοινωνικής υπεροχής στις Δεσποτείες των Κυκλάδων" Το Δουκάτο του Αιγαίου Ακαδημία ΑθηνώνΚΕΕΚ/12 Ε.Ι.Ε. Διεθνή Συμπόσια 20 2009 σελ. 123-147.  

Σημ. 6. Λέγεται μάλιστα ότι ο Franzesco Coronello έχοντας κατασκόπους στην Τήνο έφερε στον Πιαλή Πασά ένα κομμάτι άθλιου ψωμιού από το νησί, ώστε να αποδείξει ότι οι Τηνιακοί δεν είχαν καν δημητριακά, λιμοκτονούσαν και ήταν έτοιμοι να παραδοθούν...

Οι θυρεοί ανήκουν στις τρείς οικογένειες των Ηγεμόνων της Άνδρου, Dandolo, Zen  και Sommaripa.

Ο φούρνος του Κωσταντή Σαλωνίκη

           Ο Βασίλης Σαλωνίκης επί το έργον αρκετά χρόνια πριν κλείσει τον φούρνο.

                            Ο Φούρνος του Κωσταντή Σαλωνίκη

Ο Κωσταντής  Σαλωνίκης αγόρασε το οίκημα μέσα στην παληά Πόλη της Άνδρου από Εμπειρίκο όταν ήδη ο τελευταίος χρησιμοποιούσε τον όροφο ως οικία και το ισόγειο ως φούρνο, παλαιάς τεχνολογίας σε σχέση με την εποχή που ο Σαλωνίκης προέβη στην αγορά (τέλη του 19^ου αιώνα).

«Ο Κωσταντής Σαλωνίκης αποφάσισε, μαζί με άλλον φούρναρη -λίγο πιο ψηλά στην Χώρα- να ανακαινίσει τον φούρνο, ξαναχτίζοντάς τον σύμφωνα με την νέα τεχνολογία, κατασκευάζοντας ένα σύγχρονο, «γερμανικού» τύπου. Έτσι μαζί με τον άλλο φούρναρη κάλεσαν ένα Αρμένη χτίστη φούρνων από την Κωνσταντινούπολη.

     Ο Αρμένης φτάνοντας στην Χώρα προσέλαβε δυο μικρούς για βοηθούς, των οποίων τα εγγόνια έχουν περίπου την ηλικία μου. Άρχισε να κτίζει και τους δύο φούρνους ταυτόχρονα, αφού βρισκόταν σε μικρή σχετικώς απόσταση μεταξύ τους. Ήταν άνθρωπος λιγόλογος, μάλλον κακότροπος και υπέφερε από έντονα ¨βροχικά¨. Έτσι όσο έχτιζε τους δύο φούρνους ήθελε ένα κατάλυμα πιο εξασφαλισμένο από τον καιρό. Ο Σαλωνίκης του πρόσφερε πρόθυμα το ισόγειο. Υποφέροντας πολύ από τα βροχικά του συχνά παραπονιόταν. Η γυναίκα του Σαλωνίκη, η Ερηνιώ, ένας καλότατος άνθρωπος (όπως την θυμάται και ο γράφων στην δεκαετία του 50) ήταν καλή και περιποιητική με τον Αρμένη. Ωστόσο καλή κουβέντα από το στόμα του δεν άκουγε. Ίσως ούτε ευχαριστώ.

     Ένα βράδυ οι Σαλωνίκηδες ρώτησαν τον Αρμένη:  Προχωράει η δουλειά; όλα καλά;  Nαί τους είπε εκείνος βήχοντας, θέλω όμως από σας κάτι. Τι θέλεις μάστορα; τον ρώτησαν. Κι  εκείνος τους είπε. Θέλω να μου φέρετε από κείνες τις ωραίες εληές που φέρανε τελευταία και που πολύ τις έτρωγα στην Πόλη. Οι Σαλωνίκηδες εμβρόντητοι δεν τόλμησαν άλλη ερώτηση για να μην φανούν ότι δεν ήξεραν τις καινούργιες εληές. Την άλλη μέρα λοιπόν το μεσημέρι του έδωσαν χαρούμενοι και περίεργοι τις εληές. Ο Αρμένης τις κύτταξε και τους είπε: Όχι τέτοιες εληές. Θέλω τις άλλες, εκείνες με την σοκολάτα…… Και η επιθυμία του πραγματοποιήθηκε την ίδια μέρα. Ο Αρμένης ευχαριστήθηκε χωρίς να πει όμως κουβέντα.

      Το έργο πλησίαζε στο τέλος του. Απέμενε η ολοκλήρωση του επάνω μέρους της ¨κουκούλας¨ του φούρνου. Ο Αρμένης είχε μείνει πιστός στις ημερομηνίες που είχε τάξει. Οι δύο μικροί περίμεναν περιχαρείς να δούν την ολοκλήρωση του έργου ώστε να μάθουν κι εκείνοι το τελικό και πιο κρίσιμο κομμάτι της κατασκευής. Ο Αρμένης τους πλήρωσε και τους είπε ότι δεν τους χρειαζόταν άλλο. Τον παρακάλεσαν να τους αφήσει να τον βοηθήσουν και να μάθουν. Ο Αρμένης ανένδοτος. Τα παιδιά άρχισαν τα παρακάλια και προσπάθησαν να τον μεταπείσουν.                                      

Μα τι σε μέλει εσένα Μάστορα; Αφού εδώ δεν μένεις, δεν δουλεύεις. Εσύ στην Πόλη θα γυρίσεις. Άσε κι εμάς να μάθουμε την τέχνη.                        

Ο Αρμένης ούτε στιγμή δεν άλλαξε γνώμη. Εγώ, χρόνια είπε, έκανα να μάθω την τέχνη αυτή. Δεν μπορώ να σας την φανερώσω επειδή λίγο με βοηθήσατε. Η τέχνη δεν είναι κόλπο να σας το μάθω. Θέλει πολύ κόπο. Όσο κι αν παρακάλεσαν τα παιδιά, ο Μάστορας έμεινε ακλόνητος στην απόφασή του. Κι ο Κωσταντής όμως ακούγοντας τα παιδιά είχε μπεί σε πειρασμό να μάθει….                                                                      Την άλλη μέρα ο Αρμένης κλειδώθηκε στο ισόγειο με τον φούρνο, να αποτελειώσει την ¨κουκούλα¨. Ο Κωσταντής προσπάθησε να δεί… Το μόνο που κατάφερε κυττώντας από μία χαραμάδα ήταν να αντικρύσει τον Αρμένη να έχει καρφώσει μία σφήνα στο «κλειδί» της κουκούλας και να χοροπηδάει με όλο του το βάρος πάνω της, ώστε να την σφηνώσει καλύτερα.

       Ήρθε η μέρα της πληρωμής. Οι Σαλωνίκηδες έτοιμοι έδωσαν τα λεφτά που είχαν συμφωνήσει στον ανέκφραστο Αρμένη. Κι εκείνος τότε τους είπε: Eπειδή τόσον καιρό με αφήσατε και έμεινα στο σπίτι σας και πολύ με περιποιηθήκατε με τα βροχικά που έχω, να ξέρετε ότι ο δικός σας ο φούρνος για να φτάσει να ψήσει ψωμί θα χρειάζεται 80 οκάδες ξύλα ενώ των άλλων που δεν μου έδωσαν ούτε ποτήρι νερό θα χρειάζεται 120 οκάδες ξύλα.

Κι έφυγε χωρίς άλλη κουβέντα».

Αφιερώνω το παρόν στις τρεις γενιές Σαλωνίκηδων που τους θυμάμαι καλά, τον Κωσταντή, τον Μιχάλη και τον Βασίλη που μου διηγήθηκε την έξοχη αυτή ιστορία λίγο καιρό πριν κλείσει τον φούρνο του*.

                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                           αρχιτέκτων - ερευνητής

*Ελπίζω ότι θυμάμαι σωστά τις ποσότητες των ξύλων που μου είχε πει ο Βασίλης, ενώ με επιφύλαξη συμπληρώνω ότι η κουκούλα αυτού που χρειαζόταν 80 οκ. ξύλων, έφτανε σε ύψος τα 50 εκ. ενώ του δεύτερου τα 70 εκ...... 

                             Ο Μιχάλης ,Η Κατίνα,ο Βασίλης και η Άννα. Οι δύο τελευταίες γενιές μαζί.

Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν ευγενικά από την κ. Άννα Σαλωνίκη