Σάββατο 31 Οκτωβρίου 2015

O Πύργος του Αγά στο Κάτω Κάστρο (Χώρα)


Η γκραβούρα του Τουρνεφόρ, την οποία "σχεδίασε" ο μικροζωγράφος-μινιατουρίστας Cl. Audriet, που τον ακολουθούσε, καθ' υπόδειξιν του πρώτου απαθανατίζει και καταγράφει το 1700 το Μέσα Κάστρο (νησίδα), το Κάτω Κάστρο (Χώρα) και τον Πύργο του Αγά (με το κόκκινο βέλος) καθώς και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία.


Αφ΄ότου άρχισε η Τουρκοκρατία στην Άνδρο (1579)οι Τούρκοι διώρισαν ένα διοικητή ο οποίος όμως δεν είχε σταθερό αξίωμα. Άλλοτε μπέης άλλοτε φλαμπουριάρης αλλά συνήθως Αγάς. Με μία εξαίρεση  το 1635 ονομάσθηκε βοεβόδας της Άνδρου ο Λεονάρδος Καϊρης ο οποίος αυτοχρίσθηκε(;) πανάρχης Άνδρου για άγνωστο χρονικό διάστημα. Πιθανόν όχι ιδιαίτερα μεγάλο. Η ενέργεια αυτή των Οθωμανών μάλλον πρέπει να συσχετισθεί με την εκτέλεση έξη μεγάλων καθολικών αρχόντων του νησιού κατά το προηγούμενο έτος (1634), προς εξευμενισμό και καθησυχασμό των υπολοίπων αρχόντων που αν και ορθόδοξοι(;) δεν αισθανόταν ήσυχοι.
Οι Οθωμανοί καταλαμβάνοντας την Άνδρο έσπευσαν να εγκαταστήσουν τον διοικητή στο Παλάτι των Λατίνων Ηγεμόνων το οποίο ήταν πιστεύω αρκετά εκτεταμένο πάνω από την πύλη, κατελάμβανε όλο το «οικοδομικό» τετράγωνο, από την Οξώπορτα (πύλη) μέχρι τον δρόμο του Αγίου Ανδρέα, στρεφόταν βόρεια, κατόπιν σε άγνωστο σε μένα σημείο στρεφόταν δυτικά και έφθανε μέχρι τα τείχη του Κάστρου. Στο επίκεντρό του βρισκόταν η σημερινή Παλατιανή, παρεκκλήσιο του Λατίνου Ηγεμόνα.
Ο εκάστοτε Αγάς παρέμενε, πιθανώτατα, ένοικος τμήματος μόνον, του Παλατιού. Ίσως επειδή ήταν πολυδάπανο να το συντηρήσει. Έτσι παρέμειναν τα πράγματα για σχεδόν ένα αιώνα, έως το 1672. Τότε κατά τον Πασχάλη, οι Ανδριώτες που είχαν πολύ ενοχληθεί από την συμπεριφορά των Τούρκων ήρθαν σε συνεννόηση με τον διαβόητο Γάλλο πειρατή Hugues de Creveliers, (Υγκ ντε Κρεβελιέ) τον έβαλαν μυστικά στο Κάστρο με την συμφωνία  να σφάξει τους Τούρκους. Μάλλον η συμφωνία δεν τηρήθηκε ή και περιεπλάκη και ο Creveliers επέπεσε επί δικαίων και αδίκων σφάζοντας, καίγοντας και παίρνοντας αιχμαλώτους μεταξύ των οποίων και τον Καδή. Αν και η εκδοχή παρουσιάζει κενά και αντιφάσεις που υποκρύπτουν πιο περίπλοκη συνωμοσία τα πράγματα είχαν αυτή την τραγική κατάληξη. Το Κάτω Κάστρο δηώθηκε, καταστράφηκε και παρέμεινε εν μέρει έρημο για δεκαετίες. Οι άρχοντες οι οποίοι μέχρι τότε παρέμεναν αυστηρά εγκατεστημένοι στο Κάστρο, κατέφυγαν στην ενδοχώρα επισκευάζοντας παλαιούς πύργους και κτίζοντας πολλούς καινούργιους.

Ο Αγάς έκανε ακριβώς το ίδιο. Έφυγε από το Κάστρο και έκτισε τον δικό του Πύργο. Πού; Mα όχι μακρυά, Αντιθέτως πολύ κοντά. Έτσι ώστε και να επιβλέπει και να φαίνεται ότι επιτηρεί το Κάστρο έστω και από μικρή απόσταση. Και προπάντων οι λίγοι κάτοικοι να τον βλέπουν και να αισθάνονται ότι τους παρακολουθεί. Και το έκτισε ανατολικά της Καϊρείου Σχολής όπως επισημαίνει ο Δ. Πασχάλης. Για την ακρίβεια περίπου στην θέση του σημερινού Νημιαγωγείου και λίγο πιο νοτιοανατολικά. Η θέση ωνομαζόταν San Perro - Σαν Πέρρο λόγω προϋπάρξαντος λατινικού ναού, όπως γράφει ο Δ. Πολέμης. Από το σημείο αυτό ο έλεγχος όλου του Κάστρου, από τον τριώροφο πύργο, ήταν απολύτως εξασφαλισμένος. Πιστεύω λοιπόν ότι ο Πύργος αυτός ανεγέρθηκε αμέσως μετά την καταστροφή του Κάστρου. Η πρώτη καταστροφή έλαβε χώραν τον Σεπτέμβριο του 1672 και επαναλήφθηκε μία δεύτερη, κατά το 1674. Ο πύργος πιστεύω κτίσθηκε ή αμέσως μετά το 1672 ή μετά το 1674. Θεωρώ πάντως ότι όπως και να συνέβη, περί το 1676 ήταν αποπερατωμένος.
Το 1700 ο περιηγητής, απεσταλμένος της Βασιλικής Ακαδημίας της Γαλλίας, γιατρός και βοτανολόγος Pitton de Tournefort, διήλθε από την Άνδρο και επισκέφθηκε τον Αγά στον Πύργο του τον οποίο περιγράφει ως αρχαίο(;). Η είσοδος βρισκόταν στον όροφο και για να φθάσει κανείς εκεί ανέβαινε 14 σκαλοπάτια κτιστά και κατόπιν άλλα τόσα της ξύλινης σκάλας που του έριχναν από τον Πύργο. Το ισόγειο ήταν ύψους άνω των 4μ και δεν είχε παρά τουφεκοθυρίδες. Ασφαλώς δε αποτελούσε τον χώρο των προμηθειών του Αγά. Ο εισερχόμενος γινόταν δεκτός στην σάλα του ορόφου. 
Ο ίδιος ο Αγάς, που υπέφερε από άσθμα, δέχτηκε τον Τουρνεφόρ, ήταν ευγενικός με τον Γάλλο περιηγητή, ο οποίος ως γιατρός, τού έδωσε κάποιο καταπραϋντικό για την ασθένειά του.


 Ο Πύργος είναι τετράγωνος και τριώροφος με επίπεδη στέγη. Αριστερά του διακρίνεται η κτιστή κλίμακα με τα 14 σκαλοπάτια, σε απόσταση από το κτίσμα, αφού όπως περιγράφει ο Τουρνεφόρ για να μπεί κανείς-από τον όροφο-στον πύργο, έριχναν από κει ξύλινη σκάλα με  άλλα τόσα σκαλοπάτια.        

Μέσα σε λίγα χρόνια οι άρχοντες άρχισαν να επιστρέφουν στο Κάστρο, οι Καπουτσίνοι στο Φραγκομονάστηρο μετά το 1702, η δε Ορθόδοξη Εκκλησία  απέδωσε την Παλατιανή με το μείζον τμήμα του Παλατιού, από τον σημερινό δρόμο εισόδου μέχρι τα πίσω σπίτια (νυν Τριανταφυλλόπουλου αλλά και Βαλαβάνη και Γλυνού-πλην της γωνιακής οικίας πρώην Πασχάλη νυν Ράλλια) στους μοναχούς του Παναγίου Τάφου κατά το 1712.* Έτσι λίγα χρόνια μετά το 1700 ο Αγάς επανήλθε στο Κάστρο, σε μικρό τμήμα του άλλοτε Παλατιού και συγκεκριμένα στην οικία, όπου βρίσκεται σήμερα η οικία Βροντίση. Εκεί διέμενε ο εκάστοτε Αγάς μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης του 1821.
Ο Πύργος δεν μακροημέρευσε. Κατά το 1833 ο (κληρικός) Θεόφιλος Καϊρης ζήτησε από το ελληνικό κράτος την κατεδάφισή του και την χρησιμοποίηση του οικοδομικού υλικού για την ανέγερση της Καϊρείου Σχολής αλλά και της αρκετά μεγάλης εκκλησίας της Παναγίας της Εξωκαστριανής (1835;), η οποία κτίσθηκε εκεί που βρίσκεται σήμερα ο κήπος της Παναγίας.**

Η ενέργεια αυτή του Θ. Καϊρη μας δείχνει την σημασία που θέλησε να δώσει με εντονώτατο συμβολισμό στο υψηλότερο σημείο της Χώρας ο σοφός αυτός κληρικός. Εκεί που υπήρχε ο Πύργος του Οθωμανού κατακτητή ως ύψιστο σημείο εξουσίας, ανεγέρθηκε Σχολείο (και Ορφανοτροφείο) ως υπέρτατο σε σημασία κτίριο και πιο κάτω, πιο ταπεινά χτίστηκε ο ενοριακός ναός της Παναγίας της Εξωκαστριανής αρκετά μεγάλος τότε για την αναπτυσσόμενη Χώρα….  

*  Σημ. Στην μελέτη του ο καθ. Δ.Κωνσταντινίδης "Η Παλατιανή της Χώρας Άνδρου" Ανδριακά Χρονικά 14 πλην της εκκλησίας, αναφέρεται διεξοδικά σε επί μέρους στοιχεία του μοναστηριού, των κτισμάτων, των προσβάσεων κ.λπ. που παρέλαβαν οι Αγιοταφίτες μοναχοί. 

** Σημ. Η Παναγία η Εξωκαστριανή κατεδαφίστηκε γύρω στα 1903 και για το αυξανόμενο πλήθος των ενοριτών ανεγέρθηκε μεταξύ 1902- 1904 η σημερινή επιβλητική εκκλησία της Παναγίας. Το τέμπλο της Π. Εξωκαστριανής είχε προέλθει από το καθολικό της Μονής της Αγ. Μαρίνας όπου παρέμεινε σ΄αυτήν μέχρι την κατεδάφισή της, κατόπιν δε τοποθετήθηκε στον υπό ανέγερσιν Αγ. Κωνσταντίνο των Λειβαδίων.  

Σάββατο 17 Οκτωβρίου 2015

O Συνοικισμός της Χώρας.

  
                      Άποψη του Συνοικισμού όπως ήταν προπολεμικά.



Δεν είναι πλέον σίγουρο ότι στην Άνδρο ούτε καν στην Χώρα ή στα γύρω Χωριά γνωρίζουν ποιος είναι ο Συνοικισμός. Ούτε που βρίσκεται ούτε για ποιούς δημιουργήθηκε και από ποιούς κατοικήθηκε.

Η απώλεια της συλλογικής μνήμης για το κύριο οικιστικό τμήμα του Νημπορειού τα προπολεμικά και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια είναι εντυπωσιακή.

Όλοι γνωρίζουν τι ακολούθησε την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Πρόσφυγες από την Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν σχεδόν παντού στην Ελλάδα. Έτσι ήρθαν μετά το 1922 και στην Άνδρο όπου στεγάσθηκαν προσωρινά σε πολλά δημόσια ή δημόσιας χρήσης κτίρια όπως η Ε.Ο.Χ.Α. Κατά την μοναδική σε διάρκεια και έργο κυβέρνηση 1928-1932, του Ελ. Βενιζέλου, έγιναν πολλά έργα ένα από τα οποία ήταν και η στέγαση των 1.500.000 Προσφύγων που προήλθαν από όλους τους πολέμους, στην Βαλκανική αλλά κυρίως αυτούς της Μικράς Ασίας. Το έργο μεγαλόπνοο ξεκίνησε περίπου το 1926 και ολοκληρώθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Περιελάμβανε από πολυκατοικίες έως απλές μικρές μονοκατοικίες αλλά και διώροφες «πολυτελέστερες» όπως οι γνωστές  της Νέας Φιλαδέλφειας στην Αθήνα.

Στην Άνδρο η στέγαση των προσφύγων ξεκίνησε το 1928(;) και ολοκληρώθηκε σύντομα. Περιελάμβανε 60(;) κτίρια δύο κατοικιών το καθένα δηλαδή στέγαζε 120(;) κατοικίες. Οι κατοικίες αυτές ήταν πολύ μικρές αλλά είχαν όλα τα απολύτως απαραίτητα. Όλα τα κτίρια είχαν καλό και άνετο οικόπεδο όπου αρχικά απετέλεσε κήπο και μικρό περιβολάκι. Εκεί μεγάλωσαν οι δεκάδες αυτές οικογένειες οι περισσότερες των οποίων συνέβαλαν κατόπιν στην ανάπτυξη της  Άνδρου χάρη στην εφευρετική επιχειρηματικότητα των Προσφύγων. Ο Συνοικισμός ήταν τότε σχεδόν αποκομμένος από την Χώρα, κατόπιν με την συνεχή οικοδομική δραστηριότητα ενώθηκε μαζί της, ενώ η ανοικοδόμηση αυτή τον κύκλωσε και βόρεια ώστε να ενταχθεί πλήρως στον ευρύτερο Νημπορειό και την Χώρα έτσι που σήμερα να είναι δυσδιάκριτο πού αρχίζει και πού τελειώνει.  
Οι οικίες αυτές ήταν άλλες ισόγειες συχνά λίγο υπερυψωμένες με μικρό υπόγειο, άλλες διώροφες. Ενώ στις μεγαλύτερες ο διαχωρισμός δεν γινόταν σε δύο παρόμοιες κατοικίες αλλά σε μικρότερες και μεγαλύτερες, προφανώς για να στεγάσουν μικρότερες ή μεγαλύτερες οικογένειες. (Με το να υπάρχουν διαφορετικά ήδη σπιτιών αποφεύχθηκε η εξουθενωτική επαναλαμβανόμενη ομοιομορφία του αγγλικού μοντέλου). Οι οικίες αυτές είχαν όλες κεραμοσκεπή και παρουσία αστικών κατοικιών. Να σημειώσουμε δε ότι τα σπίτια ήταν τοποθετημένα με σωστή αναλογία στο οικόπεδο, όπου δημιουργήθηκαν με την πάροδο των ετών ως επί το πλείστον όμορφοι εξωτερικοί χώροι με ανεντράδες και κληματαριές. 

Κυρίως μετά το 1970 το σύνολο των χαριτωμένων αυτών οικιών υπέστη τις πρώτες μετατροπές όπως την αλλαγή της κεραμοσκεπής με πλάκα μπετόν και συχνά τις απαραίτητες προσθήκες που άλλαξαν σταδιακά την αρχιτεκτονική μορφή τους. Η μεγάλη αλλαγή ήρθε κατόπιν κυρίως μετά το 1980 οπότε πολλές από τις κατοικίες αυτές κατεδαφίστηκαν και την θέση τους πήραν ψηλά κτίρια ωρισμένα των οποίων θυμίζουν πολυκατοικίες…

Ο Συνοικισμός άλλαξε και κοινωνική ταυτότητα, αφού άλλοι από τους κατοίκους έφυγαν και άλλοι νέοι εγκαταστάθηκαν, που δεν είχαν καμμία σχέση με αυτό που σηματοδοτούσε η περιοχή ως τόπο Προσφύγων. Σήμερα πολλοί είναι εκείνοι που δεν γνωρίζουν το παραμικρό για το μικρό τούτο αστικό κομμάτι της Πόλεως της Άνδρου. 




 Η Χώρα και ο Νημπορειός το 1903. Στο δεξιό μέρος, στην αμμουδιά που προχωρά σε βάθος, εκεί περίπου θα ανεγερθεί ο Συνοικισμός.



Εδώ το Νειμποριό το 1928 (;) όπου χτίζονται τα σπίτια του Συνοικισμού. Το δεύτερο από αριστερά φαίνεται εξωτερικά τελειωμένο. Δεν φαίνεται η ύπαρξη αμαξιτού δρόμου.



 Ο Συνοικισμός αμέσως μετά τον Πόλεμο. Ήδη έχουν περιτοιχισθεί τα οικόπεδα των δικαιούχων. Το αστικό τοπίο της Χώρας συμπληρώνεται με τρόπο απόλυτα αρμονικό ως προς τα αρχιτεκτονικά πρότυπα και την κλίμακα του οικισμού.
 
Να δούμε τι έχει απομείνει στις μέρες μας.

 Το ένα τμήμα του σπιτιού γκρεμίστηκε και στη θέση του χτίστηκε το σημερινό τριώροφο. Αριστερά αυτό που απομένει από το παληό ισόγειο σπίτι. Το κομμάτι αυτό αποτελούσε μια πολύ μικρή αυτοτελή κατοικία.

 Στο βάθος μόλις που διακρίνεται το σπίτι, ισόγειου τύπου, πίσω από τις σκάλες, που το κρύβουν εντελώς.

 Σώζεται ανέπαφο το επιμελημένο διώροφο που αποτελούσε την μια κατοικία, που ήταν και η μεγαλύτερη. Η δεξιά, μικρότερη με την προσθήκη ορόφου άλλαξε εντελώς την αρχιτεκτονική όψη του άλλοτε ενιαίου κτιρίου.

Απλό ισόγειο κτίσμα δύο κατοικιών. Δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμο  μετά τις πολλές επεμβάσεις παρόλο που έμεινε ισόγειο. Η απομάκρυνση της σκεπής υπήρξε καθοριστική  στην μεταμόρφωση. Διακρίνονται οι δύο είσοδοι των δύο κατοικιών. 

Άλλη μια περίπτωση διώροφου περιποιημένου τμήματος μιας κατοικίας. Φαίνονται πολύ καλά τα χαρακτηριστικά μιας "αστικής" κατοικίας. Το δεξιό κομμάτι του κτίσματος ξαναχτίστηκε με προσθήκη ορόφου με τα ίδια αποτελέσματα, όπως της προπροηγούμενης φωτογραφίας.

Το κτίσμα σώζεται μάλλον ακέραιο. Σε επαφή υπήρχε παρόμοιο στην θέση του οποίου ανεγέρθηκε το τριώροφο κτίριο.

 Άλλη μια χαρακτηριστική περίπτωση, "στριμωγμένου" πλέον σπιτιού.

Άλλη μια μόλις διακρινόμενη περίπτωση λόγω των διαδοχικών προσθηκών, όχι σε ύψος τούτη την φορά.

Το δεξιό κομμάτι παραμένει αναγνωρίσιμο. Το αριστερό μετά την προσθήκη ορόφου δεν θυμίζει τα σπίτια του Συνοικισμού, αλλά μάλλον της Αθήνας. Συνετέλεσαν βέβαια οι πιεστικές ανάγκες για πιο ευρύχωρες κατοικίες. Αλλά τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της εποχής εκείνης ήταν άλλα.

Το κτίριο σώζεται ανέπαφο με τις δύο κατοικίες και τις αυλές που με αρμονική αναλογία όγκων το περιβάλλουν. Το αποτέλεσμα οικείο πλησιάζει την "αθηναϊκή" μικρή μονοκατοικία άλλων νοσταλγικών εποχών. Μόνο τα κουφώματα διαφοροποιούν τις δύο κατοικίες.

Το τελευταίο ακέραιο κτίσμα του Συνοικισμού με διακριτές τις δύο κατοικίες, μία μεγάλη δεξιά και μία μικρότερη αριστερά. Σώζεται ακόμη και η ιδιότυπη κεραμοσκεπή με τα εμφανή προεξέχοντα ξύλα και τα "γαλλικά" κεραμίδια. Το αποτέλεσμα θύμιζε έντονα νοικοκυρεμένα μικροαστικά σπίτια της Γαλλίας, πράγμα που συνέβαινε με όλα τα σπίτια του Συνοικισμού. 

Μπροστά η τελευταία εξαφάνιση.... Το φιλόξενο οικόπεδο έχασε το σπίτι του.... Στο βάθος άλλο ένα παραμένει σε πείσμα των καιρών αν και η εξαφάνιση της κεραμοσκεπής αλλοιώνει σοβαρά την αρχική εικόνα. Δεν είναι σαφές αν αποτελούσε αυτοτελές κτίριο.     
 

Από τα 60(;) κτίσματα μέτρησα να έχουν απομείνει 12 (ακέραια ή τμήματά τους) του άλλοτε Συνοικισμού. Ίσως να μου ξέφυγαν μερικά εντελώς αλλαγμένα και αγνώριστα. Δεν νομίζω να ξεπερνούν τα δεκαπέντε. Τρία μόνον είναι σχεδόν ανέπαφα. Τόσο λίγα και μόνα για να δείξουν ποιος ήταν ο Συνοικισμός της Χώρας.                                               
Τέλος θέλω να πω τούτο. Δεν ξέρω ασφαλώς τις τεράστιες δυσκολίες που γνώρισαν σ΄αυτή την γειτονιά οι νέοι Ανδριώτες τον πρώτο καιρό. Γνωρίζω όμως ότι ο Συνοικισμός απέπνεε ένα ήρεμο αστικό τοπίο και μία αίσθηση βαθυτερης ανθρωπιάς, ιδιότητες που δεν μπόρεσε να αποδώσει η νέα του μορφή σήμερα.


Ευχαριστώ τον κ. Λεωνίδα Πανταζή για τις πληροφορίες που μού έδωσε.