Η ιδιοκτησιακή καταγωγή της πηγής της Σάριζας.

                               Η πηγή της Σάριζας στις αρχές του 20ου αιώνα. Η καμάρα είχε τότε μουσουλμανική επίδραση, παρόμοια επίσης και η μικρή τρίλοβη μαρμάρινη καμάρα της ίδιας της κρήνης.

Βέβαιο είναι ότι η οικογένεια των μεγάλων αρχόντων Πολέμη εγκαταστάθηκε στα Αποίκια (ή ορθώτερα στα Πίκια) μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου μετά δηλαδή το 1672. Η εγκατάσταση πραγματοποιήθηκε σε παλαιό φράγκικο πύργο στην σημερινή θέση οικίας Ραϊση. Σημ. 1
  
O φράγκος-καθολικός-άρχοντας είχε από παλαιότερα, ως εκκλησία του Πύργου του, την Παναγία Σάριζα (μικρότερη τον καιρό εκείνο) και παρεκκλήσιο-καθολικό-τον σημερινό Αγ. Δημήτριο.

 Στην θέση αυτή βρισκόταν ο μεγάλος φράγκικος πύργος των Αποικίων (μαρτυρία παπα-Γιάννη Πολέμη). Στον πύργο αυτό εγκαταστάθηκε η οικογένεια των αρχόντων Πολέμη μετά την καταστροφή και εγκατάλειψη του Κάτω Κάστρου, δηλαδή μετά το 1672. Ο πύργος αυτός είχε πιθανώτατα εγκαταλειφθεί και προφανώς τον επισκεύασε εκτεταμένα οι άρχοντες Πολέμης όταν εγκαταστάθηκαν στα Αποίκια.

 Ο ναός του Αγίου Δημητρίου ήταν το καθολικό παρεκκλήσιο των (καθολικών) φράγκων που κατείχαν τον Πύργο. Η οικογένεια Πολέμη, λατινικής καταγωγής, που είχε από χρόνια μεταστραφεί στην ορθοδοξία αφιέρωσε τον ναό στον Άγιο Δημήτριο. Επί Πολέμη ο ναός συνέχισε να αποτελεί το παρεκκλήσιο του Πύργου. Η ανάμνηση του καθολικού δόγματος του ναού ήταν ακόμη ζωντανή στον 18ο αιώνα αλλά και αργότερα.

Ο Πολέμης εγκαθιστάμενος εκεί μετά το 1672, συνέχισε να έχει ως ιδιωτική εκκλησία την Παναγία Σάριζα και παρεκκλήσιο τον Άγιο Δημήτριο. (Φαίνεται ότι ο πρώτος εγκατασταθείς εκεί Πολέμης δεν είναι άλλος παρά ο Δημήτρης Πολέμης του Γιαννάκη ενορίτης μέχρι το 1670 Αγ. Αθανασίου Χώρας. Ίσως για τον λόγο αυτό αφιέρωσε το παρεκκλήσιο αυτό στον Αγ. Δημήτριο). Και μολονότι ο ναός του Αγ. Δημητρίου είχε γίνει ορθόδοξος δύο βαπτίσεις έγιναν κατά το λατινικό ρίτο  δύο καθολικών αρχόντων Κοντόσταυλων μεταξύ του 1750 και 1752 από τον λατίνο βικάριο της Άνδρου. Σημ 2 
Ακριβώς μπροστά στον μεγάλο αυτό πύργο κατέληγε η γνωστή Κουμούνα Στράτα, όπως την επισημαίνει και ο Δημ. Πολέμης (από έγγραφο που χρονολογείται από το 1590) προερχόμενη από το Κάτω Κάστρο (Χώρα).

.

  Η Κουμούνα Στράτα ερχόταν από την Χώρα (Κάτω Κάστρο) ήταν λιθόστρωτη και είχε  δημιουργηθεί από τον φράγκο άρχοντα των Αποικίων, ωδηγούσε δε στον πύργο του και πάντως μνημονεύεται το 1590. Στο δίκτυο αυτό συμπεριλαμβανόταν και το γνωστό τεράστιο πέτρινο γεφύρι. Πιθανή περίοδος κατασκευής αρχές 16ου αιώνα. Πολύ αργότερα θρασύς κληρικός (ίσως επισκευάζοντας το γεφύρι) τοποθέτησε πινακίδα κάτω από την εξαφανισμένη των παλαιών αρχόντων, διεκδικώντας για τον εαυτό του (sic) την ανέγερση του γεφυριού... Ατυχώς πολύ τελευταία τοποθετήθηκε αντίγραφο της πινακίδας του ψευδοκτήτορα της γέφυρας.  

Η Πηγή με το νερό της Σάριζας ανήκε επίσης στον μεγάλο Φράγκο άρχοντα, το ακίνητο του οποίου κατέλαβε, όπως είπαμε, ο άρχοντας Πολέμης μετά το έτος 1672. Από το νερό της πηγής αυτής αρδευόταν, στην πρώτη τουλάχιστον περίοδο (προ της ανεγέρσεως του Πύργου Παλαιολόγου) ολόκληρη η ακίνητη ιδιοκτησία Πολέμη, που εκτεινόταν νότια και ανατολικά κάτω και πέρα δηλαδή από τον πύργο και ελεγχόταν από τον ίδιο. Βέβαιο πρέπει να θεωρείται ότι ο Πολέμης παρεχώρησε νερό στον Παλαιολόγο μα και στον Κοντόσταυλο, ο οποίος λίγο μεταγενέστερα έκτισε πύργο περίπου στην θέση του σημερινού ξενοδοχείου ΠΗΓΗ, χωρίς ποτέ να αποκτήσει δικό του παρεκκλήσιο.
Η κατάσταση αυτή διήρκεσε πιθανόν μέχρι το έτος 1822, όταν κατά το κίνημα του 
Μπαλή ο πύργος λεηλατήθηκε και κάηκε (και ο άλλοτε απάνθρωπα βάναυσος και μισητός κοτζάμπασης Λεονάρδος Πολέμης εκτελέστηκε, από τους εξεγερμένους). Η οικογένεια των αρχόντων με τους απογόνους της γνωρίζει έκτοτε σοβαρώτατη οικονομική κατάρρευση. Φαίνεται λοιπόν ότι η άλλη μεγάλη οικογένεια αρχόντων, η οικογένεια Μπίστη ήδη εγκατεστημένη με παρακλάδια από Στενιές, Πατούρια έως Αποίκια αναλαμβάνει κατά τις αρχοντικές συνήθειες να συνδράμει τους καταρρέοντες Πολέμη. Μέσα στα πλαίσια των αγορών που έπραξε ώστε να βοηθήσει τους Πολέμη ήταν ασφαλώς να αγοράσει τεμάχια γής αλλά και την ίδια την Πηγή της Σάριζας. Ως προς τον καμμένο πύργο δεν είναι γνωστό εάν αγοράσθηκε από Ραϊση ή παρενεβλήθη και εκεί ο Μπίστης προ του Ραϊση.

Πάντως ο Μπίστης κρατά την πηγή προς όφελός του και πιθανά την μοιράζεται με τους άρχοντες Παλαιολόγο, Κοντόσταυλο και  Δελλαγραμάτικα. Πιθανώτατα νοικιάζει την χρήση του νερού στους νέους μικρούς ιδιοκτήτες που εξαπλώθηκαν στην άλλοτε κραταιά εκτεταμένη ιδιοκτησία Πολέμη. Το καθεστώς αυτό φαίνεται να ισχύει από το 1822(;) για πολλές ακόμη δεκαετίες. Τελικά η πηγή περιέρχεται όπως όλοι γνωρίζουμε στην ιδιοκτησία της Κοινότητας κατά τον 20^ο αιώνα κατόπιν δικαστικών αγώνων. 
  

(Ο πύργος του Κοντόσταυλου πωλήθηκε το 1930, στον δε περίβολο κτίσθηκε το καφενείο Χαρ. Κούλουθρου, το 1960 ο πύργος κατεδαφίστηκε και χτίστηκε σύγχρονο σπίτι το οποίο επίσης κατεδαφίστηκε το 1972 για να χτιστεί το ξενοδοχείο ΠΗΓΗ)

 Το 1930 ο Χαράλαμπος Κούλουθρος έχτισε το καφενείο αυτό, το οποίο αργότερα μετέτρεψε σε σπίτι. 

Σημ. 1 Νίκ. Βασιλόπουλου "Λατινοκρατία στην Άνδρο - Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες, φέουδα" Εκδ Σ. Γαρυφάλλου 2015 Αποίκια σελ. 155, 156
Σημ. 2 Οι καθολικοί της Άνδρου τελούν τις βαπτίσεις τους (κατά τον 18^ο αι) στον Ναό του Αγίου Ανδρέα στην Χώρα, ο οποίος λόγω της κακής καταστάσεώς του επισκευάζεται εκτεταμένα από τον δραστήριο επίσκοπο Περπινιάν μεταξύ των ετών 1749 και 1753. Λόγω των εργασιών αυτών οι βαπτίσεις των καθολικών λαμβάνουν χώραν στα Αποίκια. Από το 1750-1752 στο πάλαι ποτέ καθολικό παρεκκλήσιο του Αγ. Δημητρίου και το 1753 στην καθολική Αγ. Βαρβάρα (κτισμένη από τον καθολικό άρχοντα Νικολό Δελλαγραμμάτικα) που ίσως μέχρι τότε είχε σοβαρά εγκαταλειφθεί. Μετά  το 1753 οι βαπτίσεις επαναλαμβάνονται στον Άγ. Ανδρέα στην Χώρα.
(Το 1750 βαπτίζεται ο Μιχελέττος και το 1752 ο Ιωάννης Κοντόσταυλοι στον Αγιο Δημήτριο και το 1753 ο Νικολός Δελλαγραμάτικας στο παρεκκλήσιο τους την Αγία Βαρβάρα. Κατόπιν οι καθολικοί θα συνεχίσουν να βαπτίζουν τα παιδιά τους στον Άγιο Ανδρέα στην Χώρα όπως πρίν.) 

(Για τις βαπτίσεις Βλ. Δ. Πολέμη «το Βιβλίον βαπτίσεων της Λατινικής Εκκλησίας Άνδρου 1737-1817» Πέταλον 6 1995 σελ. 220-246  και για την Αγία Βαρβάρα -σημερινό Άγ. Νικόλαο- Βλ. Δ. Πολέμη Πέταλον 6 εκδ. Καϊρείου 1995 "μία επιγραφή του 1679" σελ. 13)

 

 Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου επισκευασμένη σχετικά πρόσφατα, ήταν το άλλοτε καθολικό παρεκκλήσιο της οικογένειας Δελλαγραμάτικα με πύργο πιο κάτω κοντά στα Πατούρια. Ήταν τότε αφιερωμένη στην Αγία Βαρβάρα. Σ'αυτήν βαφτιζόταν οι καθολικοί, (καθώς και στον Άγιο Δημήτριο) μεταξύ των ετών 1750-1753 επειδή στην περίοδο αυτή γινόταν η μεγάλη επισκευή του καθεδρικού ναού των καθολικών Αγίου Ανδρέα στην Χώρα.